1ſi ſphæra quam emittere debet, ſit pon
do XX. erit machina pondo MM. Craſſitu
do in imo, vbi pulueris locus eſt, dodrans
dimetientis ſphærulæ. Licet autem & pon
dus, & menſuram cum eo machinæ augere;
ſed minuere citra periculum fracturæ haud
licet. In ſummo craſſitudo labri machinæ
non minor triente dimetientis ſphærulæ.
Canalis dimetientis ( vt dixi ) æqualis dime
tienti ſphærulæ & pulueris pyrij pondus pon
deri ipſius ſphærulæ. In minoribus tamen tor
mentis machinæ pondus ac craſſitudo maio
rem ad ſphærulam proportionem habere de
bet ob ſecuritatem, atque eadem ratione
pulueris pondus minus eſſe quàm ſpærulæ.
Patet ex hoc ratio quantum ſpatij imum
debeat capere, nempe quantum ſatis eſt ad
continendum puluerem, qui pondus ſphæ
rulæ æquet. Foramen vbi ignis accenditur,
fundi partem etiam obtineat: nam machi
na non adeò retrò agitur, cùm ignis ſolùm
prorſum accendatur: ob id rectius collima
re ictu licet, & minore periculo. Nam cùm
multum retrò aguntur, paruæ lædunt mili
tes, qui eis vtuntur: magnæ, ſi non conti
neantur, incertos edunt ictus, & labefa
ctant currus quibus inſident: ſi vi conſiſtere
cogantur, fracturæ periculum ſuberint. Eſt
igitur hoc vnum fracturæ ſignum, vt vehe
menter retrò agatur: aliud, ſi menſura non
conueniat, vt cùm tenuior fuerit, aut ar
ctior quàm oporteat, vel inæqualis vel obli
qua, quo nil fermè eſt deterius. Tertium ſi
gnum eſt, cum materia ipſa fuerit ſquamo
ſa aut minimè tenax, aut veſicis plena, aut
rimam obduxerit. Quartum, cùm æruginem
contraxerit, aut aqua maduerit: quo errore
dum pompa Papiæ, anno M. D. X L V I.
ſolemnis corporis Chriſti ageretur, quin
que aut ſex viri ex his qui pompam ſeque
bantur, fractis tormentis perierunt. Quin
tum eſt, ſi plus pulueris, aut tenuiorem pro
craſſiore immiſeris. Nimis enim aucto ig
ne, nec moram ad exitum inueniente, fran
gitur machina. Accidit & fractura, dum
ſphærula nimis violenter intruditur. Auxi
lium præſtat ne frangatur ſuſpecta iam ma
china, ſi dum excutere ſphærulam debet,
in terra iacet: nam ea libertate in eam par
tem agitur, ad quam ignis impellit: ſed
tum valde incerto ictu & exitu. Ob id ma
gnas machinas in curribus mobilibus ita
collocant, vt ſolo ac finitori æquidiſtan
tes ſint: atque ſic dum ignem concepe
rint, recta retrò, citráque periculum agantur.
do XX. erit machina pondo MM. Craſſitu
do in imo, vbi pulueris locus eſt, dodrans
dimetientis ſphærulæ. Licet autem & pon
dus, & menſuram cum eo machinæ augere;
ſed minuere citra periculum fracturæ haud
licet. In ſummo craſſitudo labri machinæ
non minor triente dimetientis ſphærulæ.
Canalis dimetientis ( vt dixi ) æqualis dime
tienti ſphærulæ & pulueris pyrij pondus pon
deri ipſius ſphærulæ. In minoribus tamen tor
mentis machinæ pondus ac craſſitudo maio
rem ad ſphærulam proportionem habere de
bet ob ſecuritatem, atque eadem ratione
pulueris pondus minus eſſe quàm ſpærulæ.
Patet ex hoc ratio quantum ſpatij imum
debeat capere, nempe quantum ſatis eſt ad
continendum puluerem, qui pondus ſphæ
rulæ æquet. Foramen vbi ignis accenditur,
fundi partem etiam obtineat: nam machi
na non adeò retrò agitur, cùm ignis ſolùm
prorſum accendatur: ob id rectius collima
re ictu licet, & minore periculo. Nam cùm
multum retrò aguntur, paruæ lædunt mili
tes, qui eis vtuntur: magnæ, ſi non conti
neantur, incertos edunt ictus, & labefa
ctant currus quibus inſident: ſi vi conſiſtere
cogantur, fracturæ periculum ſuberint. Eſt
igitur hoc vnum fracturæ ſignum, vt vehe
menter retrò agatur: aliud, ſi menſura non
conueniat, vt cùm tenuior fuerit, aut ar
ctior quàm oporteat, vel inæqualis vel obli
qua, quo nil fermè eſt deterius. Tertium ſi
gnum eſt, cum materia ipſa fuerit ſquamo
ſa aut minimè tenax, aut veſicis plena, aut
rimam obduxerit. Quartum, cùm æruginem
contraxerit, aut aqua maduerit: quo errore
dum pompa Papiæ, anno M. D. X L V I.
ſolemnis corporis Chriſti ageretur, quin
que aut ſex viri ex his qui pompam ſeque
bantur, fractis tormentis perierunt. Quin
tum eſt, ſi plus pulueris, aut tenuiorem pro
craſſiore immiſeris. Nimis enim aucto ig
ne, nec moram ad exitum inueniente, fran
gitur machina. Accidit & fractura, dum
ſphærula nimis violenter intruditur. Auxi
lium præſtat ne frangatur ſuſpecta iam ma
china, ſi dum excutere ſphærulam debet,
in terra iacet: nam ea libertate in eam par
tem agitur, ad quam ignis impellit: ſed
tum valde incerto ictu & exitu. Ob id ma
gnas machinas in curribus mobilibus ita
collocant, vt ſolo ac finitori æquidiſtan
tes ſint: atque ſic dum ignem concepe
rint, recta retrò, citráque periculum agantur.
Eſt & aliud genus ignei tormenti nouum,
cubiti & ſemis longitudine, pondere libra
rum LXX. vſque ad LXXX. Canalis capit
ſphæram pilæ paruæ magnitudine. Ferreo
baculo dum exoneratur, ſuſtinetur, caudá
que continetur: vnius hominis onus ac ma
china: cæterùm ob craſſitudinem mirum in
modum valida, nec minus tuta. Aliud, in
quo cauitas ampla iuxta foramen: varij mo
dioli cauitati imponuntur, omnes eiuſdem
magnitudinis, quorum canales canalibus
machinæ è directo correſpondent, vt muta
tis modiolis non concaleſcat machina. Vi
dimus hæc Papię Principis Saxoniæ inuen
ta. Fiunt ( vt dixi) è Cyprio ære maiores, ſed
tutiſſimæ è ferro, vnde nunc minores om
nes: maiores tamen ex ferro efficere opero
ſum eſt, ob id pleræque è Cyprio ære. Tor
no minores, maiores liquato metallo pla
ſtices opera: inde etiam torno. Fiunt au
tem typi pro fingendis machinis plerunque
è tribus fruſtis, quoniam ex vno fingere ni
mis eſſet difficile, quando vel ſic etiam gra
ue ſit. Pars vna canalis, ſecunda embolus
maſculus, tertia ſedes. Ipſa verò machina
plerunque ex vno conſtat fruſto. Vidi etiam
ex duobus conſtantem, ac tornatili vitæ al
teram altera ab imo alligatam. Materia (vt
dixi) æs Cyprium factitium. Conſtat ære
ipſo, & ſeptima fermè parte plumbi nigri
vel candidi, vel aurichalco. Sed impetus
tanti ratio in pyrio puluere eſt. Hic conſtat
ex tribus partibus halinitri, & duabus ſali
gnei carbonis, atque vna ſulphuris: conue
nitque magnis machinis. Sed mediocribus
halinitri partes decem, ſalignei carboni
tres, ſulphuris duæ. Paruis verò halinitri
partes decem, carbonis lignorum nucis
auellanæ abſque nodis, tum ſulphuris, par
tem vnam ſingulorum. Contundantur hæc
ligneo malleo, madefacta priùs aqua putei,
ne ignem dum tunduntur concipiant. Sunt
qui acetum addant, qui ardentem aquam,
ac ſiccent in ſole, ſed non tundunt tunc: fa
cilè enim ignem poſſent concipere. Verùm
tota cura eſt, vt omnia ſic à terrena parte
expurgata ſint, maximè halinitrum, vt to
tum ardeat, nec quicquam ſuperſit. Dein
de, vt ad tenuiſſimas partes redigatur, ſic
enim partes partibus optimè hærebunt: hoc
fiet, ſi ſæpiùs contundatur, madeſcat, ſic
cetúrque. Tertiò, vt cùm perfectus fuerit,
in ſole ſiccetur: nam iuxta ignem apponere
periculoſiſſimum eſt. Ergo iam tanti effectus
cauſa quæratur. Impoſitus hic puluis in ma
chinam, ſphæruláque obducta, adiecto ab
imo machinæ extrinſecus igne illicò fermè
totus àccenditur, ac maius quàm centuplum
ſpatium occupare nititur: quòd enim exi
guus puluis in vola manus non minus quàm
centuplum ſpatij occupet, experimentum
oſtendet, cùm ſi quantum eſt granum milij,
ex hoc puluere accendatur, locum nucis ig
ne compleat. Oſtendit & ratio: nam ignis
rara materia ac tenuis magnis limitibus
continetur, cùm terra & puluis ſolida ſint
ac denſa. Itaque accenſus iam puluis cùm
in arcto ſit, violenter excutit machinam
vndique, nec aliubi faciliorem exitum in
ueniens, quàm vbi ſphærula vi incluſa fuit,
eam magno conatu elidit, primò per canalis
ſpatium, inde ea ſeruata vehementia foràs
expellit, & continuato inde impetu ſpatia
terrarum longa ſuperat, & obuia quæque
euertit ac diruit. Par eſt etiam cum magno
ſtrepitu hæc fieri, cùm ignis ille affatim &
tanto impetu exeat, & aërem repentè con
cutiat. Ipſa quoque ſphærula ſtridulum
quendam ſonum, dum aërem velox diuidit,
excitat. Tum verò halinitrum, & omne ſa
lis genus, ſpontè etiam in libero igne po
ſitum non leuem crepitum excitat. His tri
bus cauſis, ſed prima præcipuè, dum exo
neratur machina, fragor tantus, ac tonitru
non abſimilis excitatur. Sed ſi puluis non
cubiti & ſemis longitudine, pondere libra
rum LXX. vſque ad LXXX. Canalis capit
ſphæram pilæ paruæ magnitudine. Ferreo
baculo dum exoneratur, ſuſtinetur, caudá
que continetur: vnius hominis onus ac ma
china: cæterùm ob craſſitudinem mirum in
modum valida, nec minus tuta. Aliud, in
quo cauitas ampla iuxta foramen: varij mo
dioli cauitati imponuntur, omnes eiuſdem
magnitudinis, quorum canales canalibus
machinæ è directo correſpondent, vt muta
tis modiolis non concaleſcat machina. Vi
dimus hæc Papię Principis Saxoniæ inuen
ta. Fiunt ( vt dixi) è Cyprio ære maiores, ſed
tutiſſimæ è ferro, vnde nunc minores om
nes: maiores tamen ex ferro efficere opero
ſum eſt, ob id pleræque è Cyprio ære. Tor
no minores, maiores liquato metallo pla
ſtices opera: inde etiam torno. Fiunt au
tem typi pro fingendis machinis plerunque
è tribus fruſtis, quoniam ex vno fingere ni
mis eſſet difficile, quando vel ſic etiam gra
ue ſit. Pars vna canalis, ſecunda embolus
maſculus, tertia ſedes. Ipſa verò machina
plerunque ex vno conſtat fruſto. Vidi etiam
ex duobus conſtantem, ac tornatili vitæ al
teram altera ab imo alligatam. Materia (vt
dixi) æs Cyprium factitium. Conſtat ære
ipſo, & ſeptima fermè parte plumbi nigri
vel candidi, vel aurichalco. Sed impetus
tanti ratio in pyrio puluere eſt. Hic conſtat
ex tribus partibus halinitri, & duabus ſali
gnei carbonis, atque vna ſulphuris: conue
nitque magnis machinis. Sed mediocribus
halinitri partes decem, ſalignei carboni
tres, ſulphuris duæ. Paruis verò halinitri
partes decem, carbonis lignorum nucis
auellanæ abſque nodis, tum ſulphuris, par
tem vnam ſingulorum. Contundantur hæc
ligneo malleo, madefacta priùs aqua putei,
ne ignem dum tunduntur concipiant. Sunt
qui acetum addant, qui ardentem aquam,
ac ſiccent in ſole, ſed non tundunt tunc: fa
cilè enim ignem poſſent concipere. Verùm
tota cura eſt, vt omnia ſic à terrena parte
expurgata ſint, maximè halinitrum, vt to
tum ardeat, nec quicquam ſuperſit. Dein
de, vt ad tenuiſſimas partes redigatur, ſic
enim partes partibus optimè hærebunt: hoc
fiet, ſi ſæpiùs contundatur, madeſcat, ſic
cetúrque. Tertiò, vt cùm perfectus fuerit,
in ſole ſiccetur: nam iuxta ignem apponere
periculoſiſſimum eſt. Ergo iam tanti effectus
cauſa quæratur. Impoſitus hic puluis in ma
chinam, ſphæruláque obducta, adiecto ab
imo machinæ extrinſecus igne illicò fermè
totus àccenditur, ac maius quàm centuplum
ſpatium occupare nititur: quòd enim exi
guus puluis in vola manus non minus quàm
centuplum ſpatij occupet, experimentum
oſtendet, cùm ſi quantum eſt granum milij,
ex hoc puluere accendatur, locum nucis ig
ne compleat. Oſtendit & ratio: nam ignis
rara materia ac tenuis magnis limitibus
continetur, cùm terra & puluis ſolida ſint
ac denſa. Itaque accenſus iam puluis cùm
in arcto ſit, violenter excutit machinam
vndique, nec aliubi faciliorem exitum in
ueniens, quàm vbi ſphærula vi incluſa fuit,
eam magno conatu elidit, primò per canalis
ſpatium, inde ea ſeruata vehementia foràs
expellit, & continuato inde impetu ſpatia
terrarum longa ſuperat, & obuia quæque
euertit ac diruit. Par eſt etiam cum magno
ſtrepitu hæc fieri, cùm ignis ille affatim &
tanto impetu exeat, & aërem repentè con
cutiat. Ipſa quoque ſphærula ſtridulum
quendam ſonum, dum aërem velox diuidit,
excitat. Tum verò halinitrum, & omne ſa
lis genus, ſpontè etiam in libero igne po
ſitum non leuem crepitum excitat. His tri
bus cauſis, ſed prima præcipuè, dum exo
neratur machina, fragor tantus, ac tonitru
non abſimilis excitatur. Sed ſi puluis non