1
Rurſus inter formam & materiam duplex intercedit habitudo: prima, qua forma perfectionis
nomine materiæ pręficitur; ſecunda, qua materies origine antecedit. Neque tibi id moleſtiam ad
ferat, quòd materia caput alicuius ordinis in doctrina ſtatuatur, quòd notum eſſe debeat, illa ve
rò ſit ignota: accipitur enim materia quæ cogitatione comprehenditur, & eſt νοητή. proinde
iam nota effecta principium ordinis eſſe poteſt. His ſanè modis ſe habent principia naturę quę
diriguntur in ſcientiam: ex quibus effectum eſt, vt tres ordinum formulæ quibus ſcientiæ tra
duntur excogitatæ fuerint quos doctrinæ ordines appellabimus, proptereà quòd accommodent
res ad ſcientiam. vnus à notione finis ad ea quibus finis comparatur, quem dicimus analyticum,
alter ab eorum notione ex quibus finis exiſtit, qui compoſitiuus appellatur: ac tertius ab eſſen
tia ad eſſentiæ principia, quem Galenus vocat definitiuum. præter hos alius nullus ab approba
tis auctoribus vſurpatus, nec vnquam, vt puto, memoriæ commendatus. Verumeninuerò cùm
dico finem, etiam generatim accipi volo id quod ſcire auemus, & laboramus vt noſcamus: ideò
propoſitum, & ſubiectum, cùm ſint fines; caput huius ordinis eſſe poterunt, quemadmodum
conſtat 1. T. 1. Phyſ. vbi propoſita ſcientia rerum naturalium illatum eſt agendum prius eſſe de
principiis. Itaque aliud eſt ordo à via. quòd (vt dictum eſt) via terminatur fabrica inſtrumen
torum, & ſumit nota, vt ex his inſtrumenta conflentur, ſed ordo nobis ſuppeditat locum in quo
res ſubiecta, principia, parteſque. ſunt ſuis inſtrumentis & rationibus explicanda. Vt primùm de
natura disserendum, mox de corporibus, & anteà de ſimplicibus, poſteà de mixtis. ſed via definiti
ua disseritur de natura; adhibebitur demonſtratiua ad explicandas affectiones corporum natura
lium; hęc res à poſteriori noteſcit; à priori noſcetur alia; verùm hæc poſt illam. Itaque aliud or
do, aliud via. Quamobrem omnium horum officia paucis verbis complecti voluimus hoc modo.
Rurſus inter formam & materiam duplex intercedit habitudo: prima, qua forma perfectionis
nomine materiæ pręficitur; ſecunda, qua materies origine antecedit. Neque tibi id moleſtiam ad
ferat, quòd materia caput alicuius ordinis in doctrina ſtatuatur, quòd notum eſſe debeat, illa ve
rò ſit ignota: accipitur enim materia quæ cogitatione comprehenditur, & eſt νοητή. proinde
iam nota effecta principium ordinis eſſe poteſt. His ſanè modis ſe habent principia naturę quę
diriguntur in ſcientiam: ex quibus effectum eſt, vt tres ordinum formulæ quibus ſcientiæ tra
duntur excogitatæ fuerint quos doctrinæ ordines appellabimus, proptereà quòd accommodent
res ad ſcientiam. vnus à notione finis ad ea quibus finis comparatur, quem dicimus analyticum,
alter ab eorum notione ex quibus finis exiſtit, qui compoſitiuus appellatur: ac tertius ab eſſen
tia ad eſſentiæ principia, quem Galenus vocat definitiuum. præter hos alius nullus ab approba
tis auctoribus vſurpatus, nec vnquam, vt puto, memoriæ commendatus. Verumeninuerò cùm
dico finem, etiam generatim accipi volo id quod ſcire auemus, & laboramus vt noſcamus: ideò
propoſitum, & ſubiectum, cùm ſint fines; caput huius ordinis eſſe poterunt, quemadmodum
conſtat 1. T. 1. Phyſ. vbi propoſita ſcientia rerum naturalium illatum eſt agendum prius eſſe de
principiis. Itaque aliud eſt ordo à via. quòd (vt dictum eſt) via terminatur fabrica inſtrumen
torum, & ſumit nota, vt ex his inſtrumenta conflentur, ſed ordo nobis ſuppeditat locum in quo
res ſubiecta, principia, parteſque. ſunt ſuis inſtrumentis & rationibus explicanda. Vt primùm de
natura disserendum, mox de corporibus, & anteà de ſimplicibus, poſteà de mixtis. ſed via definiti
ua disseritur de natura; adhibebitur demonſtratiua ad explicandas affectiones corporum natura
lium; hęc res à poſteriori noteſcit; à priori noſcetur alia; verùm hæc poſt illam. Itaque aliud or
do, aliud via. Quamobrem omnium horum officia paucis verbis complecti voluimus hoc modo.
d 1. Phyſ.
b. 1. Elen.
1. Rhet.
1. Rhet.
a Gal.
d 1. Rhet.
Hæc aut omnia quæ prima conſtituimus, vt nobis nota ſtatuuntur, ſiue ſint ex eorum ordi
ne quę proximè colliguntur à ſenſu; ſeu facta ſint nota nobis ex aliis quę ſint nota nobis. Etenim
& materia, quanuis ſit ignota per ſe, cùm facta eſt intelligenda eſſe poteſt nonmodò principium
rei, ſed cognitionis. At enim cuiuſque ordinis vſus ex Ariſtotele & Galeno facilè expedietur.
quandoquidem reſolutiuus ad inuentionem faciat, ad notitiam pariendam compoſitiuus. Defi
nitiuus ad breuitatem & memoriam. Nam primus ille ordo proficiſcitur ex fine, à quo omnia
ſuppeditantur quibus eſt opus ad conſequendum id quod optamus, eaque. ſerie qua ſemper ex con
ſequente prius accipimus, vt eò demum perueniat quod futurum eſt principium effectionis, ſiue
executionis, vt in omni actione humana, niſi temeraria ſit, euenire ſolet: ſic & propoſito fine colli
guntur illa quę perducunt ad eum finem: eſt enim finis principium vnà rei & ſermonis, & (vt ait
Proclus) κάλλιστον ὁρμητήριον, ideſt, gradus optimus ad agendum & cogitandum. Proinde cùm
inuentio cęteris actibus ſcientiæ pręcedat: iure primus omnium ponetur reſolutiuus. Cùm verò
in altero qui eſt compoſitiuus, ſuccedat, vt priora & cauſſa quæ reſoluendo inuentæ fuerant; po
ſterioribus & effectis adnectantur, & in hoc poſita ſit rerum ſcientia, compoſitiuus ad ſcientiam
faciet, non eo quòd doceat: iam enim eſt hoc inſtrumenti, non quòd ſumat id quod eſt viæ, ſed
quoniam res ſcibiles in eo ſic diſponuntur, vt optimè ex ipſo vię pateant, & principia ex quibus
inſtrumenta ſciendi conflentur. Idcirco cùm ex inuentis conſtituatur, iam poſterior ordo habendus.
Quanquam hic ordo ſupra cæteros vtilis eſt, vbi productio & effectio proponuntur vt in arti
bus: neque enim efficiendo aliter progredi licet. Verùm ſi incidamus in commune ad vnum, & eius
quoque tractatio ex reſolutione & compoſitione conſtat: etenim vbi notum fuerit, ita reſoluitur,
vt ratione prius, & eiuſmodi, vt à partibus ſeparari poſsit, quia ſine quaque cogitari valeat; partes
vbi conuenientia conſtituta fuerit, prima illa mentis appulſione ſine hoc communi nequaquam,
quia nimirùm eſſentia ſit eadem eius quod eſt in parte, & partis vt ſubſtantiæ & ſubſtantiæ en
tis, vt ſuo loco diſputauimus, quòd ſi ignotum fuerit, ex partibus tanquam natura prioribus vt
commune ſecundùm rationem reperitur, & ad earum notitiam quoquo modo pertinet, vt expoſi
tum eſt in diſceptatione de communi ad vnum. Sed cùm partes ſint, & origine, & natura priores.
in vtroque partium notitia flagitatur, & præcipuè primæ illius partis à qua cæterę deſcendunt.
Verùm à prima parte ad alias, & ab his ad vniuerſum eſt ordo compoſitiuus. Etenim ordo prius
elucet in poſteriore: neque enim ordo ſpectatur in pedibus animalis, quia per ſe noteſcunt; nec
aliud ad ſui notitiam flagitant, ſed in pedibus ſcamni quos ſine pedibus animalis animo comple
cti non licet; idcircò in eorum notitiam reſoluuntur, & ex eorum comprehenſione pedum ſcamni co
gnitio conſtat; mox ipſius communis ex vtriuſque notitia. Quamobrem vbique compoſitiuus ordo
ad ſcientiam proximè pertinebit, qui cùm maximè appareat in vniuocis, vbi à genere deducimur
ad ſpecies; videtur eſſe ratio potiſsima, cur ibi à communibus exordiamur; in iis quæ ſunt ad vnum,
non ſemper; ac niſi commune aliundè cognitum fuerit, vel per ſuperiora in eadem ſcientia, vel
etiam per alia nota nobis, vt enim genera quandoque ex partibus ſubiectis, nonnunquam ex inhę
rentibus & notis nobis ſæpè noteſcunt, ſic & de communibus ad vnum idem eſt iudicandum.
ne quę proximè colliguntur à ſenſu; ſeu facta ſint nota nobis ex aliis quę ſint nota nobis. Etenim
& materia, quanuis ſit ignota per ſe, cùm facta eſt intelligenda eſſe poteſt nonmodò principium
rei, ſed cognitionis. At enim cuiuſque ordinis vſus ex Ariſtotele & Galeno facilè expedietur.
quandoquidem reſolutiuus ad inuentionem faciat, ad notitiam pariendam compoſitiuus. Defi
nitiuus ad breuitatem & memoriam. Nam primus ille ordo proficiſcitur ex fine, à quo omnia
ſuppeditantur quibus eſt opus ad conſequendum id quod optamus, eaque. ſerie qua ſemper ex con
ſequente prius accipimus, vt eò demum perueniat quod futurum eſt principium effectionis, ſiue
executionis, vt in omni actione humana, niſi temeraria ſit, euenire ſolet: ſic & propoſito fine colli
guntur illa quę perducunt ad eum finem: eſt enim finis principium vnà rei & ſermonis, & (vt ait
Proclus) κάλλιστον ὁρμητήριον, ideſt, gradus optimus ad agendum & cogitandum. Proinde cùm
inuentio cęteris actibus ſcientiæ pręcedat: iure primus omnium ponetur reſolutiuus. Cùm verò
in altero qui eſt compoſitiuus, ſuccedat, vt priora & cauſſa quæ reſoluendo inuentæ fuerant; po
ſterioribus & effectis adnectantur, & in hoc poſita ſit rerum ſcientia, compoſitiuus ad ſcientiam
faciet, non eo quòd doceat: iam enim eſt hoc inſtrumenti, non quòd ſumat id quod eſt viæ, ſed
quoniam res ſcibiles in eo ſic diſponuntur, vt optimè ex ipſo vię pateant, & principia ex quibus
inſtrumenta ſciendi conflentur. Idcirco cùm ex inuentis conſtituatur, iam poſterior ordo habendus.
Quanquam hic ordo ſupra cæteros vtilis eſt, vbi productio & effectio proponuntur vt in arti
bus: neque enim efficiendo aliter progredi licet. Verùm ſi incidamus in commune ad vnum, & eius
quoque tractatio ex reſolutione & compoſitione conſtat: etenim vbi notum fuerit, ita reſoluitur,
vt ratione prius, & eiuſmodi, vt à partibus ſeparari poſsit, quia ſine quaque cogitari valeat; partes
vbi conuenientia conſtituta fuerit, prima illa mentis appulſione ſine hoc communi nequaquam,
quia nimirùm eſſentia ſit eadem eius quod eſt in parte, & partis vt ſubſtantiæ & ſubſtantiæ en
tis, vt ſuo loco diſputauimus, quòd ſi ignotum fuerit, ex partibus tanquam natura prioribus vt
commune ſecundùm rationem reperitur, & ad earum notitiam quoquo modo pertinet, vt expoſi
tum eſt in diſceptatione de communi ad vnum. Sed cùm partes ſint, & origine, & natura priores.
in vtroque partium notitia flagitatur, & præcipuè primæ illius partis à qua cæterę deſcendunt.
Verùm à prima parte ad alias, & ab his ad vniuerſum eſt ordo compoſitiuus. Etenim ordo prius
elucet in poſteriore: neque enim ordo ſpectatur in pedibus animalis, quia per ſe noteſcunt; nec
aliud ad ſui notitiam flagitant, ſed in pedibus ſcamni quos ſine pedibus animalis animo comple
cti non licet; idcircò in eorum notitiam reſoluuntur, & ex eorum comprehenſione pedum ſcamni co
gnitio conſtat; mox ipſius communis ex vtriuſque notitia. Quamobrem vbique compoſitiuus ordo
ad ſcientiam proximè pertinebit, qui cùm maximè appareat in vniuocis, vbi à genere deducimur
ad ſpecies; videtur eſſe ratio potiſsima, cur ibi à communibus exordiamur; in iis quæ ſunt ad vnum,
non ſemper; ac niſi commune aliundè cognitum fuerit, vel per ſuperiora in eadem ſcientia, vel
etiam per alia nota nobis, vt enim genera quandoque ex partibus ſubiectis, nonnunquam ex inhę
rentibus & notis nobis ſæpè noteſcunt, ſic & de communibus ad vnum idem eſt iudicandum.