1At hoc ad præſentem cognitionem non attinet; nec inde neceſsitatis & conſtantiæ ratio petitur,
vnde ſciens nequeat permutari, ſed ex neceſſariò notionum nexu, vt quotieſcunque ſe referat
ad contemplandum, ſemper ex hoc illud ſequi perſpiciat. Id in quadam relatione poſitum eſſe vi
detur. Quamobrem videamus quemadmodum motus pertineat ad relationem. Non pertinet
autem motus ad illam per ſe, ſed alio quodam motu fundetur oportet in quo ſit agens, quod de
ducat de poteſtate ad actum mobile, & dum actum vnius motus contribuit, etiam ad actum alte
rius conſequentis promoueat. vt dum me impellit, etiam faciat, vt columna dextera euadat, &
ego expulſus termino præſente, qui eram nuper à dextris, ſim nunc à ſiniſtris. Sim ego poteſtate
ſcibile, quod actu ſcibile fit per ſpeciei repurgationem, mens mouens impellens ſit columna mens,
quæ poteſtate eſt, & vt columna ex mea certa poſitura facta eſt dextra; ſic mens ex obiecti præ
ſentia facta ſit ſciens. Hiſce ſic ſtantibus ſicut in aliis motibus cum per ſe, tum per accidens eſt item
vnde & quo fit motus, qui ſunt termini, & quod inter vtroſque terminos interiacet, tanquam ſpa
tium per quod fertur, dum è poteſtate traducendum eſt ad actum, atque hoc etiam diuiditur in
terminos quoſdam qui deinceps, & ordinatè accedunt (gradus appellare liceat) & hos omneis con
tinet vna forma quaſi compoſita ex illis, ita vt producens qualitatem nil aliud propemodum fa
cere videatur, àc colligere gradus omneis in vnum ſummum qui reliquos inferioreis complectatur;
ſic in ſcientia facienda mens eſt mouens, quę cùm actu ſit, diſiungendo, & copulando ſpecies il
luſtrat, ſiue in ſciente, dum per ſe contemplatur, ſiue in diſcente, cùm docetur; eæque. illuſtratę mo
uent mentem patibilem, & promonent ad actum; atque ita mouere eſt docere, & ita moueri di
ſcere & comparare ſcientiam. Cùm igitur ſit cognitio collocata in habitudine rerum ſcibilium,
& mentis in potentia quæ ſunt veluti fundamenta relationis; ex hoc naſcitur, vt in vtroque fun
damento progreſſus quidam cogitari poſsit, licèt in rebus ſcibilibus primò (ſunt enim actus) in
mente poſterius; ac, mea quidem ſententia, progreſſus in mente qui ſimilis eſt mutationi poſiturę
διανόιας, & cogitationis nomine notatur; in rebus ipſis, ſeu potius notionibus appellatur via
ſimpliciter, ſicut inter eos terminos in quorum altero columna erat ſiniſtra, in altero autem dextra
qua ſcientię partes per ſucceſsionem comparantur. In his progreſsibus media ſunt rerum formę
ac notiones inter quas ordo exiſtit; ex his autem ſcientia, ceu cumulus quidam conflatur; a neque
multò ſecus, àc in formę naturalis productione fieri contingat: niſi quòd gradus in hac materię
cauſſa diuiduntur, & in eo motu continuantur, actiones actu ſeiunctę ſunt, nec accipiunt diuiſio
nem: prætereà gradus in forma naturali quò priores, eò pius obtinent poteſtatis patibilis & im
perfectionis; notiones quò priores, eò plus habent actuoſę virtutis atque præſtantiæ; quandò prio
res illuſtrant poſteriores, ſiue eæ ſint nobis notæ, ſiue natura, pro ſua qualibet conditione, quòd eę
quæ ſunt nobis, afferunt lucem iis quæ nobis ignotæ ſunt, & eæ quæ ſunt notę natura, notas effi
ciunt eas quæ ſunt ignotæ natura. Cęterùm huiuſmodi notionum quæ per progreſſum ſeſe of
ferunt, & ex quatum collectione exiſtit ille habitus, quam dicimus eſſe ſcientiam, diſpoſitio di
uerſos terminos eſt conſecuta, demonſtrationem, & definitionem. Quamobrem notiones in gignen
da ſcientia ſunt principia duobus modis, vt materia, dum conueniunt in definitionem, vel demon
ſtrationem, & vt efficiens, dum aperiunt & illuſtrant ea quæ ignorantur, & afficiunt in entem quæ
poteſtas eſt (neque enim abſurdum eſt diuerſis modis efficiens & materiam in vno ſubiecto re
periri, vt audies in lib. de incremento) nec aliud reipſa eſt demonſtratio definitioúe, àc ſcientia;
cùm in demonſtratione & definitione contineantur illę notiones quas habendo ſcimus: proinde
ſcimus habentes demonſtrationem & definitionem. Quòd ſit definitio & demonſtratio vocantur
inſtrumenta, & à ſcientia ſeparantur; aduertas obſecro, in ſcientia non quid ipſe cognoſcas atten
di, ſed quid docere poſsis. Scire tuum nil eſt, ait ille, ni ſcire tuum ſciat alter: nanque vt in cęteris
actus actum ſimilem facere ſtudet, ſic actu ſciens in id inſtitutus eſt, vt alterum ſcientem faciat,
quod eſt docere, & id cum pręſtare valeat; tum didiciſſe & ſcire cenſetur. b & ſignum ſcientis eſ
ſe creditur poſſe docere: atqui doctrina potiſsimè efficitur oratione, quo factum eſt, vt dialectici
præcepta faciendæ ſcientiæ tradituri pręcipuam rationem vocum & orationis habuerint. Igitur
in demonſtratione & definitione duæ ſunt partes, altera quæ eſt ſignum, nempe vox; atque altera
cuius ea vox eſt ſignum, quæ eſt notio & ſimilitudo rerum quæ ſunt extra animum & definitio,
quiditas & forma ſic ſe habent, vt reipſa idem eſſe videantur, & ratione ſeiugentur & per accidens.
Etenim definitio ſignum eſt; quiditas notio & ſimilitudo, forma res. Quà igitur eſt vox & ſignum,
ſic bene habetur inſtrumentum; quà verò notiones includit; nihil omnino differt à ſcientia. Pro
ptereà, cùm dicunt philoſophi ſcientiam eſſe habitum qui demonſtratione comparatur; demon
ſtrationem tanquam ſignum accipiunt; nam ſic eſt inſtrumentum: quanquam multò melius Ari
ſtoteles habitum demonſtratiuum nuncupauit, c quaſi demonſtratio quæ pertinaciter inſedit,
ſit ipſa ſcientia. Sed enim ſcientia, tametſi ſingularum rerum eſſe poteſt, vt hominis & trianguli;
non idcirco methodus appellatur, ſed vbi multæ rerum cognitiones inter quas ſit affinitas; in vnum
collectæ fuerint, & per incrementa hac nunc inuenta, d mox alia ſubiecta, vt ad quandam magni
vnde ſciens nequeat permutari, ſed ex neceſſariò notionum nexu, vt quotieſcunque ſe referat
ad contemplandum, ſemper ex hoc illud ſequi perſpiciat. Id in quadam relatione poſitum eſſe vi
detur. Quamobrem videamus quemadmodum motus pertineat ad relationem. Non pertinet
autem motus ad illam per ſe, ſed alio quodam motu fundetur oportet in quo ſit agens, quod de
ducat de poteſtate ad actum mobile, & dum actum vnius motus contribuit, etiam ad actum alte
rius conſequentis promoueat. vt dum me impellit, etiam faciat, vt columna dextera euadat, &
ego expulſus termino præſente, qui eram nuper à dextris, ſim nunc à ſiniſtris. Sim ego poteſtate
ſcibile, quod actu ſcibile fit per ſpeciei repurgationem, mens mouens impellens ſit columna mens,
quæ poteſtate eſt, & vt columna ex mea certa poſitura facta eſt dextra; ſic mens ex obiecti præ
ſentia facta ſit ſciens. Hiſce ſic ſtantibus ſicut in aliis motibus cum per ſe, tum per accidens eſt item
vnde & quo fit motus, qui ſunt termini, & quod inter vtroſque terminos interiacet, tanquam ſpa
tium per quod fertur, dum è poteſtate traducendum eſt ad actum, atque hoc etiam diuiditur in
terminos quoſdam qui deinceps, & ordinatè accedunt (gradus appellare liceat) & hos omneis con
tinet vna forma quaſi compoſita ex illis, ita vt producens qualitatem nil aliud propemodum fa
cere videatur, àc colligere gradus omneis in vnum ſummum qui reliquos inferioreis complectatur;
ſic in ſcientia facienda mens eſt mouens, quę cùm actu ſit, diſiungendo, & copulando ſpecies il
luſtrat, ſiue in ſciente, dum per ſe contemplatur, ſiue in diſcente, cùm docetur; eæque. illuſtratę mo
uent mentem patibilem, & promonent ad actum; atque ita mouere eſt docere, & ita moueri di
ſcere & comparare ſcientiam. Cùm igitur ſit cognitio collocata in habitudine rerum ſcibilium,
& mentis in potentia quæ ſunt veluti fundamenta relationis; ex hoc naſcitur, vt in vtroque fun
damento progreſſus quidam cogitari poſsit, licèt in rebus ſcibilibus primò (ſunt enim actus) in
mente poſterius; ac, mea quidem ſententia, progreſſus in mente qui ſimilis eſt mutationi poſiturę
διανόιας, & cogitationis nomine notatur; in rebus ipſis, ſeu potius notionibus appellatur via
ſimpliciter, ſicut inter eos terminos in quorum altero columna erat ſiniſtra, in altero autem dextra
qua ſcientię partes per ſucceſsionem comparantur. In his progreſsibus media ſunt rerum formę
ac notiones inter quas ordo exiſtit; ex his autem ſcientia, ceu cumulus quidam conflatur; a neque
multò ſecus, àc in formę naturalis productione fieri contingat: niſi quòd gradus in hac materię
cauſſa diuiduntur, & in eo motu continuantur, actiones actu ſeiunctę ſunt, nec accipiunt diuiſio
nem: prætereà gradus in forma naturali quò priores, eò pius obtinent poteſtatis patibilis & im
perfectionis; notiones quò priores, eò plus habent actuoſę virtutis atque præſtantiæ; quandò prio
res illuſtrant poſteriores, ſiue eæ ſint nobis notæ, ſiue natura, pro ſua qualibet conditione, quòd eę
quæ ſunt nobis, afferunt lucem iis quæ nobis ignotæ ſunt, & eæ quæ ſunt notę natura, notas effi
ciunt eas quæ ſunt ignotæ natura. Cęterùm huiuſmodi notionum quæ per progreſſum ſeſe of
ferunt, & ex quatum collectione exiſtit ille habitus, quam dicimus eſſe ſcientiam, diſpoſitio di
uerſos terminos eſt conſecuta, demonſtrationem, & definitionem. Quamobrem notiones in gignen
da ſcientia ſunt principia duobus modis, vt materia, dum conueniunt in definitionem, vel demon
ſtrationem, & vt efficiens, dum aperiunt & illuſtrant ea quæ ignorantur, & afficiunt in entem quæ
poteſtas eſt (neque enim abſurdum eſt diuerſis modis efficiens & materiam in vno ſubiecto re
periri, vt audies in lib. de incremento) nec aliud reipſa eſt demonſtratio definitioúe, àc ſcientia;
cùm in demonſtratione & definitione contineantur illę notiones quas habendo ſcimus: proinde
ſcimus habentes demonſtrationem & definitionem. Quòd ſit definitio & demonſtratio vocantur
inſtrumenta, & à ſcientia ſeparantur; aduertas obſecro, in ſcientia non quid ipſe cognoſcas atten
di, ſed quid docere poſsis. Scire tuum nil eſt, ait ille, ni ſcire tuum ſciat alter: nanque vt in cęteris
actus actum ſimilem facere ſtudet, ſic actu ſciens in id inſtitutus eſt, vt alterum ſcientem faciat,
quod eſt docere, & id cum pręſtare valeat; tum didiciſſe & ſcire cenſetur. b & ſignum ſcientis eſ
ſe creditur poſſe docere: atqui doctrina potiſsimè efficitur oratione, quo factum eſt, vt dialectici
præcepta faciendæ ſcientiæ tradituri pręcipuam rationem vocum & orationis habuerint. Igitur
in demonſtratione & definitione duæ ſunt partes, altera quæ eſt ſignum, nempe vox; atque altera
cuius ea vox eſt ſignum, quæ eſt notio & ſimilitudo rerum quæ ſunt extra animum & definitio,
quiditas & forma ſic ſe habent, vt reipſa idem eſſe videantur, & ratione ſeiugentur & per accidens.
Etenim definitio ſignum eſt; quiditas notio & ſimilitudo, forma res. Quà igitur eſt vox & ſignum,
ſic bene habetur inſtrumentum; quà verò notiones includit; nihil omnino differt à ſcientia. Pro
ptereà, cùm dicunt philoſophi ſcientiam eſſe habitum qui demonſtratione comparatur; demon
ſtrationem tanquam ſignum accipiunt; nam ſic eſt inſtrumentum: quanquam multò melius Ari
ſtoteles habitum demonſtratiuum nuncupauit, c quaſi demonſtratio quæ pertinaciter inſedit,
ſit ipſa ſcientia. Sed enim ſcientia, tametſi ſingularum rerum eſſe poteſt, vt hominis & trianguli;
non idcirco methodus appellatur, ſed vbi multæ rerum cognitiones inter quas ſit affinitas; in vnum
collectæ fuerint, & per incrementa hac nunc inuenta, d mox alia ſubiecta, vt ad quandam magni
zoom in
zoom out
zoom area
full page
page width
set mark
remove mark
get reference
digilib