1eſt cum cęteris accidentibus quorum eſt aliquis finis. Igitur nunc de agente diſſeramus. Hoc au
tem, ex altera parte, quatenus agens, ſemper eſt actu, ſiue vniuoco, ſiue etiam tanquam entelechia:
cùm verò oppoſitio contrariorum includat actum & poteſtatem; oppoſitio quoque inerit in
agente, vel propriè, vel etiam entelechia. Omnino verò includet formam. nanque etſi agens ip
ſum eſt compoſitum, & neceſſariò ſubſtantia ſingularis, vel vt quanta, vel vt qualis: attamen agen
di ratio forma eſt quæ in his quæ per ſe agunt, opponitur formę patientis. Et quoniam in vniuo
cis actus cum potentia ad oppoſitum coniunctus eſt; ſequitur, vt dum agunt vniuoca, etiam re
patiantur. Ita fit vt coniunctio poteſtatis & actus in contrariis ſint vera cauſſa mutuę perpeſsio
nis quæ, cùm ſint diffuſa per totum ſubiectum, efficiant vt hæc inter ſe ex toto agant & patiantur,
non ſecundum parteis diuerſas, aut ſecundum varias qualitates; quod ignari quidam rerum Ari
ſtotelicarum profitentur; cętera verò ad facilitatem, difficultatemúe agendi, aut patiendi faciant,
tanquam certę materiæ affectiones, vtputa, raritas & paruitas partium; denſitas & magnitudo.
Nam rara patiuntur facilius, denſa promptius agunt, magna & denſa reſiſtunt magis, parua &
rara contrà cedunt alacrius. Non me latet, hæc omnia requirere tractationem ampliſsimam, &
quæ pluribus poſthàc conficietur. ſed, cùm Ariſtoteles etiam hęc eadem attingat in elementis mo
tus & agentis ac patientis euoluendis, operæprætium facere mihi viſum quoque eſt, ſi quædam
breuiter de ipſis exponerem. Sed veniamus ad alia. Sicut autem patiens ad quattuor genera re
fertur, ita quoque & agens: ſic, quod eſt actu ſubſtantia, facit actu ſubſtantiam: & quod eſt actu
quantum, facit actu quantum, conſimilique modo de quali dicendum eſt, de eo verò quod facit
actu vbi, longum erit poſteà certamen ineundum. Quanquam in his agentibus etiam aliquod
diſcrimen intercedit. Nam quod facit actu ſubſtantiam, eſt ſeparatum ab eo quod fit, nihil enim
ſeipſum generat quod facit actu quantum, ita ipſum facit, quoniam cum eo coniungitur; quod
facit actu, quale, primò facit primas qualitates, per has verò efficit ſecundas: vnde eſt media quę
dam hęc ratio agentis inter id quod eſt per ſe, & quod eſt per accidens. Etenim quod erat per ſe,
habebat in ſeipſo formam rei faciendę: quod autem efficit per accidens, poterat eam neque actu,
neque virtute poſsidere: hoc quod efficit actu quale, producit primas qualitateis vt vniuocum,
ſecundas verò tanquam entelechia. licet ſi aurificis ſtatera perpendantur productiones ſecunda
rum qualitatum, arcebuntur à vero motu, quia miſturam primarum conſequuntur. Agens etiam
hoc ita operatur, & incertum ſubiectum: quoniam eſt illius perfectio. a Non eſt autem quæ
rendum, cur hoc perficiatur; illud perficiat: ſiquidem hęc ſit vtriuſque natura; nec cauſſam ha
bet, ſicuti, neque vlla eſt cauſſa ob quam ſit animus, neque cauſſa ob quam principia ipſa ſunt prin
cipia, quæſtioque. hæc ſolum pertinet ad ea quæ ex principiis. Quemadmodum verò forma incu
tiatur materię, dicetur poſteà. Dicamus interim, ex habitudine agentis ad patiens conſtare motum
ipſum, eſt enim ipſa forma dum fit, quocirca pendet adhuc ab agente, incutitur autem patienti.
ſic motus eſt verè paſsio ab hoc quod eſt agens in hoc quod eſt patiens. Sed quanuis in hoc di
catur, non ita dicitur, quia ſit tanquam accidens in ſubiecto ſimpliciter; verùm ſpectare oportet
formam & ſubiectum à quo primum ipſa excipitur, nam ſi materia fuerit, quæcunque forma per
fectio illius eſt; ſed ſi capiamus ſubſtantiam compoſitam, mutatio quidem quæ fit ſecundum ſub
ſtantiam, pertinet ad prædicamentum ſubſtantiæ; quando per ipſam pars aliqua ſubſtantiæ con
paratur, reliquæ verò mutationes optime referentur in accidens. Attamen quælibet mutatio, ſi
conſideretur vt paſsio, hoc charactere dictionis exprimitur, quia ſit in hoc quod ſanè aliud eſt,
quàm eſſe in ſubiecto, neque tamen obſtat, quominus ſit in ſubiecto, tanquam accidens. Actio
quoque pari gradu accidens erit & ſubſtantia. quanuis hoc dicendi ſchemate ſignificetur, quo
niam ab hoc. ita enim deſcribitur per habitudinem ad agens; hoc autem ideſt, à quo: cùm inde
incipiat motus per communicationem formæ, quam habet agens in ſeipſo. Nanque eſt in agen
te ipſo velut actus quidam ſecundus, & vt agentis perfectio. Quòd ſi ſubſtantiæ perfectio eſt
actio, perfectio verò ſubſtantiæ nil aliud eſſe poteſt quàm ſubſtantia. planum, quòd actio quo
que ſubſtantiæ, quatenus ſubſtantia eſt, erit eadem & ſubſtantia. Quòd ſi te offendat actionem
conſtituere quæ ſit perfectio ſubſtantiæ, cùm eius perfectio poſita ſolùm in eo videatur quòd ſit,
& in poſſeſsione ſuę formæ; ſit hoc ſubſtantiæ ſimpliciter & à motu abſtractæ quam ſpectat pri
mus philoſophus; transferatur illud ad ſubſtantiam naturalem quæ eſt noſtræ methodi quæ cum
motu determinetur, in ea producere motum & aliud efficere quale ipſa eſt, opus eſt præſtan
tisſimum. Quocirca ſolùm merito figuræ dictionis eorum nomen retinebit quæ inter ſe reſpi
ciunt. Sed his omiſsis de quibus poſteà copioſius diſſerendum eſt. illud eſto nobis firmum
& ratum vtranque habitudinem admouens, ſcilicet, & mobile, ad motus eſſentiam quoquo
modo
tem, ex altera parte, quatenus agens, ſemper eſt actu, ſiue vniuoco, ſiue etiam tanquam entelechia:
cùm verò oppoſitio contrariorum includat actum & poteſtatem; oppoſitio quoque inerit in
agente, vel propriè, vel etiam entelechia. Omnino verò includet formam. nanque etſi agens ip
ſum eſt compoſitum, & neceſſariò ſubſtantia ſingularis, vel vt quanta, vel vt qualis: attamen agen
di ratio forma eſt quæ in his quæ per ſe agunt, opponitur formę patientis. Et quoniam in vniuo
cis actus cum potentia ad oppoſitum coniunctus eſt; ſequitur, vt dum agunt vniuoca, etiam re
patiantur. Ita fit vt coniunctio poteſtatis & actus in contrariis ſint vera cauſſa mutuę perpeſsio
nis quæ, cùm ſint diffuſa per totum ſubiectum, efficiant vt hæc inter ſe ex toto agant & patiantur,
non ſecundum parteis diuerſas, aut ſecundum varias qualitates; quod ignari quidam rerum Ari
ſtotelicarum profitentur; cętera verò ad facilitatem, difficultatemúe agendi, aut patiendi faciant,
tanquam certę materiæ affectiones, vtputa, raritas & paruitas partium; denſitas & magnitudo.
Nam rara patiuntur facilius, denſa promptius agunt, magna & denſa reſiſtunt magis, parua &
rara contrà cedunt alacrius. Non me latet, hæc omnia requirere tractationem ampliſsimam, &
quæ pluribus poſthàc conficietur. ſed, cùm Ariſtoteles etiam hęc eadem attingat in elementis mo
tus & agentis ac patientis euoluendis, operæprætium facere mihi viſum quoque eſt, ſi quædam
breuiter de ipſis exponerem. Sed veniamus ad alia. Sicut autem patiens ad quattuor genera re
fertur, ita quoque & agens: ſic, quod eſt actu ſubſtantia, facit actu ſubſtantiam: & quod eſt actu
quantum, facit actu quantum, conſimilique modo de quali dicendum eſt, de eo verò quod facit
actu vbi, longum erit poſteà certamen ineundum. Quanquam in his agentibus etiam aliquod
diſcrimen intercedit. Nam quod facit actu ſubſtantiam, eſt ſeparatum ab eo quod fit, nihil enim
ſeipſum generat quod facit actu quantum, ita ipſum facit, quoniam cum eo coniungitur; quod
facit actu, quale, primò facit primas qualitates, per has verò efficit ſecundas: vnde eſt media quę
dam hęc ratio agentis inter id quod eſt per ſe, & quod eſt per accidens. Etenim quod erat per ſe,
habebat in ſeipſo formam rei faciendę: quod autem efficit per accidens, poterat eam neque actu,
neque virtute poſsidere: hoc quod efficit actu quale, producit primas qualitateis vt vniuocum,
ſecundas verò tanquam entelechia. licet ſi aurificis ſtatera perpendantur productiones ſecunda
rum qualitatum, arcebuntur à vero motu, quia miſturam primarum conſequuntur. Agens etiam
hoc ita operatur, & incertum ſubiectum: quoniam eſt illius perfectio. a Non eſt autem quæ
rendum, cur hoc perficiatur; illud perficiat: ſiquidem hęc ſit vtriuſque natura; nec cauſſam ha
bet, ſicuti, neque vlla eſt cauſſa ob quam ſit animus, neque cauſſa ob quam principia ipſa ſunt prin
cipia, quæſtioque. hæc ſolum pertinet ad ea quæ ex principiis. Quemadmodum verò forma incu
tiatur materię, dicetur poſteà. Dicamus interim, ex habitudine agentis ad patiens conſtare motum
ipſum, eſt enim ipſa forma dum fit, quocirca pendet adhuc ab agente, incutitur autem patienti.
ſic motus eſt verè paſsio ab hoc quod eſt agens in hoc quod eſt patiens. Sed quanuis in hoc di
catur, non ita dicitur, quia ſit tanquam accidens in ſubiecto ſimpliciter; verùm ſpectare oportet
formam & ſubiectum à quo primum ipſa excipitur, nam ſi materia fuerit, quæcunque forma per
fectio illius eſt; ſed ſi capiamus ſubſtantiam compoſitam, mutatio quidem quæ fit ſecundum ſub
ſtantiam, pertinet ad prædicamentum ſubſtantiæ; quando per ipſam pars aliqua ſubſtantiæ con
paratur, reliquæ verò mutationes optime referentur in accidens. Attamen quælibet mutatio, ſi
conſideretur vt paſsio, hoc charactere dictionis exprimitur, quia ſit in hoc quod ſanè aliud eſt,
quàm eſſe in ſubiecto, neque tamen obſtat, quominus ſit in ſubiecto, tanquam accidens. Actio
quoque pari gradu accidens erit & ſubſtantia. quanuis hoc dicendi ſchemate ſignificetur, quo
niam ab hoc. ita enim deſcribitur per habitudinem ad agens; hoc autem ideſt, à quo: cùm inde
incipiat motus per communicationem formæ, quam habet agens in ſeipſo. Nanque eſt in agen
te ipſo velut actus quidam ſecundus, & vt agentis perfectio. Quòd ſi ſubſtantiæ perfectio eſt
actio, perfectio verò ſubſtantiæ nil aliud eſſe poteſt quàm ſubſtantia. planum, quòd actio quo
que ſubſtantiæ, quatenus ſubſtantia eſt, erit eadem & ſubſtantia. Quòd ſi te offendat actionem
conſtituere quæ ſit perfectio ſubſtantiæ, cùm eius perfectio poſita ſolùm in eo videatur quòd ſit,
& in poſſeſsione ſuę formæ; ſit hoc ſubſtantiæ ſimpliciter & à motu abſtractæ quam ſpectat pri
mus philoſophus; transferatur illud ad ſubſtantiam naturalem quæ eſt noſtræ methodi quæ cum
motu determinetur, in ea producere motum & aliud efficere quale ipſa eſt, opus eſt præſtan
tisſimum. Quocirca ſolùm merito figuræ dictionis eorum nomen retinebit quæ inter ſe reſpi
ciunt. Sed his omiſsis de quibus poſteà copioſius diſſerendum eſt. illud eſto nobis firmum
& ratum vtranque habitudinem admouens, ſcilicet, & mobile, ad motus eſſentiam quoquo
modo