87[Figure 87]
LIBER DECIMVSQVARTVS.
De anima & intellectu.
ANIMI vires præcipuè huma
ni, de quo nunc eſt ſermo ag
gredi volenti, nouo quodam
dicendi genere opus eſt, quod
( vt Philoſophus rectè dice
bat) anima omnia eſſe videatur. Senſibilia
quidem propter ſenſus, & quæ intelliguntur
propter intellectum. Dicta tamen plura eſſe
memini, in lib. qui de Immortalitate, inſcri
bitur: tum in aliis à nobis conſcriptis ope
ribus. Vt verò de ſenſifera animæ parte agam,
altius initium repetendum eſt. Quadruplex
enim ſenſifera cognitio cum ſit: exterior, con
ſeruatrix, iunctio, iudicium: exterior, in quin
que diuiditur ſenſus: conſeruatrix, quadru
plex motus & eſt habitus velut citharœdi,
qui nihil penitùs mente agens pulſat. Viſio,
ſeu Φαντασία, eſt viſorum: memoria ſenſi
lium aliorum, præcipuè auditus. Quanquam
ſi vnicuique ſenſui propria conſeruandi vis
aſſignetur, & melius longè & verius ſeptem
conſeruatrices facultates dici debeant, nam
odorum recordamur & ſaporum, & eorum
quæ tactu percipimus, nec tamen talium
memoria eſt: imò vt quiſque ſenſus materiæ
proximior eſt, ita minus ſenſilium eius re
cordamur, veluti tactus. Sed memoriam qua
tuor ſenſibus communem ſtatuunt, quia pa
rum hi inter ſe differunt, nec vt colorum
phantaſia à memoria ſonorum, atque etiam
quod in memoria iuncta & intellecta reti
neri videantur quaſi vis ea omnibus com
munis ſit. Itaque ſic quatuor tantùm eſſe vi
dentur, quarum vltima vocatur μιμνέσις,
quæ eſt reminiſcendi actio ipſa, ex multipli
ci memoria, aut viſione conſtat, cogitatione
quadam. Iunctio non eſt vis ea, quæ vnum
poſt aliud cognoſcit: ſic enim etiam viſus
iungeret, & memoria quæ totam ſimul ora
tionem complectitur: ſed neque quum plu
ra vt vnum cognoſcuntur, velut in pariete
candor cum magnitudine. Sed quum plura,
vt plura ſunt iuxta, aut pugnantia, aut com
parata, vel cùm vnum ex alio infertur. Vt ſint
quatuor genera, coniunctio diſtinctio, com
paratio, & ſequela. Indicium autem, eſt collatio
plurium ratione compræhenſorum, cum ſuis
conditionibus inter ſe, vnde oritur electio:
ita fit vt qui iudicio valeant, omnibus co
gnitionum generibus neceſſariò præſtent.
Omnibus autem his dictis generibus, natu
raliter ſex coniunctæ ſunt vires ἁκπίβεια, de
lectatio, vel dolor, appetitus conſequendi,
vel fugiendi, atque id commodiore via &
aſſimilandi, communia quoque ſenſibilia
cognoſcendi. Oculus enim cùm viridem pa
rietem cognoſcit, percipit & numerum, &
quietem, & magnitudinem, & ſimul hunc
non eſſe rubiginoſum, neque album, ita vt
num decipiatur credens hoc eſſe aliud: non
tamen diſtinguit, delectatur, & hoc aſpectu,
& optat videre refugiens ferrugineum abſque
alia ratione, vel diſcurſu, velut expreſsè vi
demus quod brachium refugit purgentem
abſque alia cogitatione, quod etiam vide
mus in caudis lacertarum præciſis, ac pun
ctis, quæ refugiunt. Oculus ergo dum videt,
viride non cognoſcit, non eſſe album: ſic
enim componeret, ſed dum cognoſcit viride
album non cognoſcit. In eo enim quod eſt,
hoc eſt non eſſe aliud, & ita de cognitione,
conſequitur etiam recta via, tanquam bre
uiore: nam & lapidibus id indicium eſt, dum
ad centrum feruntur. Aſſimilationem fieri
naturaliter videmus in oſcitantibus, & ſter
nutantibus: nam præter cogitationem ad ea
dem incitamur, vt etiam ad ſaltandum, &
currendum, & mingendum. Omnes tamen
hæ vires, & cognitiones ſenſiferæ, perfectio
nem, & imperfectionem recipiunt in diuer
ſis animalibus. Solùm nunc reſtat difficultas
de ſenſu communi, qui non videtur neceſſa
rius: nam non quia viride non ſit dulce, quia
nec viride eſt album, nec quia viride ſit
aliud à dulci, nam hoc rationis eſt compo
nere: nec quia viride ſit viridius, quàm dul
ce, dulce: hoc enim compræhendit ſenſus
quiſque per ſe: iudicium verò ad rationem
pertinet. Magnitudo enim duplex eſt, alia ex
truſionis, alia intentionis: atque vtraque ſub
communi ſenſili compræhenditur. Belluæ ergo
ſimplici ac conſeruatrice tantùm cognitio
ne præditæ ſunt, etiam ſi ſolertiſſimæ ſint,
quales ſimiæ, elephantes, canes, vulpes, hi
rundines, pſittaci & bombyces. Inſcia igitur
omnia animalia eſſe compoſitionis, & ſigni
ficati ſubſtantiui verbi, carereque iudicio, ex
hoc primùm conſtat, quod quæ maximè ſo
lertia videntur artificiis, vt bombyces, apes
& formicæ, palàm eſt quòd his carent. Itaque
& hirundines eodem modo veriſimile eſt ni
dum conſtruere, quo apes, quo bombyces.
Præterea quòd cùm pſittaci, & picæ loqui
optimè diſcant nunquam tamen & ſi præter
id animalia ſunt prudentiſſima, inuenta eſt
earum vlla, quæ verba rebus accommodare
potuerit, quanquam dominum, & nomen domini
cognoſceret, ſciretque quoniam huius ipſius ca
pax non eſt: hoc nomen domini eſt. Sed ne
que cauſa eſt vlla, vt talia eis tribuamus, cùm
abſque illis omnia experimenta ſeruentur.
Quæ autem in oppoſitum adduci poſſe vi
dentur, ſunt canum ſequela perrectam viam
in venatione ferarum. Quodque blandiun
tur domino, & adlatrant ignotis atque ho
ſtibus: quòd mater videtur noſcere nume
rum filiorum, dum defectum eius, qui ea
abſentente ſublatus eſt, agnoſcit, Quòd dum
leporem ſequitur per tranſuerſam viam,
non ad leporem, ſed ad locum quem illa
ni, de quo nunc eſt ſermo ag
gredi volenti, nouo quodam
dicendi genere opus eſt, quod
( vt Philoſophus rectè dice
bat) anima omnia eſſe videatur. Senſibilia
quidem propter ſenſus, & quæ intelliguntur
propter intellectum. Dicta tamen plura eſſe
memini, in lib. qui de Immortalitate, inſcri
bitur: tum in aliis à nobis conſcriptis ope
ribus. Vt verò de ſenſifera animæ parte agam,
altius initium repetendum eſt. Quadruplex
enim ſenſifera cognitio cum ſit: exterior, con
ſeruatrix, iunctio, iudicium: exterior, in quin
que diuiditur ſenſus: conſeruatrix, quadru
plex motus & eſt habitus velut citharœdi,
qui nihil penitùs mente agens pulſat. Viſio,
ſeu Φαντασία, eſt viſorum: memoria ſenſi
lium aliorum, præcipuè auditus. Quanquam
ſi vnicuique ſenſui propria conſeruandi vis
aſſignetur, & melius longè & verius ſeptem
conſeruatrices facultates dici debeant, nam
odorum recordamur & ſaporum, & eorum
quæ tactu percipimus, nec tamen talium
memoria eſt: imò vt quiſque ſenſus materiæ
proximior eſt, ita minus ſenſilium eius re
cordamur, veluti tactus. Sed memoriam qua
tuor ſenſibus communem ſtatuunt, quia pa
rum hi inter ſe differunt, nec vt colorum
phantaſia à memoria ſonorum, atque etiam
quod in memoria iuncta & intellecta reti
neri videantur quaſi vis ea omnibus com
munis ſit. Itaque ſic quatuor tantùm eſſe vi
dentur, quarum vltima vocatur μιμνέσις,
quæ eſt reminiſcendi actio ipſa, ex multipli
ci memoria, aut viſione conſtat, cogitatione
quadam. Iunctio non eſt vis ea, quæ vnum
poſt aliud cognoſcit: ſic enim etiam viſus
iungeret, & memoria quæ totam ſimul ora
tionem complectitur: ſed neque quum plu
ra vt vnum cognoſcuntur, velut in pariete
candor cum magnitudine. Sed quum plura,
vt plura ſunt iuxta, aut pugnantia, aut com
parata, vel cùm vnum ex alio infertur. Vt ſint
quatuor genera, coniunctio diſtinctio, com
paratio, & ſequela. Indicium autem, eſt collatio
plurium ratione compræhenſorum, cum ſuis
conditionibus inter ſe, vnde oritur electio:
ita fit vt qui iudicio valeant, omnibus co
gnitionum generibus neceſſariò præſtent.
Omnibus autem his dictis generibus, natu
raliter ſex coniunctæ ſunt vires ἁκπίβεια, de
lectatio, vel dolor, appetitus conſequendi,
vel fugiendi, atque id commodiore via &
aſſimilandi, communia quoque ſenſibilia
cognoſcendi. Oculus enim cùm viridem pa
rietem cognoſcit, percipit & numerum, &
quietem, & magnitudinem, & ſimul hunc
non eſſe rubiginoſum, neque album, ita vt
num decipiatur credens hoc eſſe aliud: non
tamen diſtinguit, delectatur, & hoc aſpectu,
& optat videre refugiens ferrugineum abſque
alia ratione, vel diſcurſu, velut expreſsè vi
demus quod brachium refugit purgentem
abſque alia cogitatione, quod etiam vide
mus in caudis lacertarum præciſis, ac pun
ctis, quæ refugiunt. Oculus ergo dum videt,
viride non cognoſcit, non eſſe album: ſic
enim componeret, ſed dum cognoſcit viride
album non cognoſcit. In eo enim quod eſt,
hoc eſt non eſſe aliud, & ita de cognitione,
conſequitur etiam recta via, tanquam bre
uiore: nam & lapidibus id indicium eſt, dum
ad centrum feruntur. Aſſimilationem fieri
naturaliter videmus in oſcitantibus, & ſter
nutantibus: nam præter cogitationem ad ea
dem incitamur, vt etiam ad ſaltandum, &
currendum, & mingendum. Omnes tamen
hæ vires, & cognitiones ſenſiferæ, perfectio
nem, & imperfectionem recipiunt in diuer
ſis animalibus. Solùm nunc reſtat difficultas
de ſenſu communi, qui non videtur neceſſa
rius: nam non quia viride non ſit dulce, quia
nec viride eſt album, nec quia viride ſit
aliud à dulci, nam hoc rationis eſt compo
nere: nec quia viride ſit viridius, quàm dul
ce, dulce: hoc enim compræhendit ſenſus
quiſque per ſe: iudicium verò ad rationem
pertinet. Magnitudo enim duplex eſt, alia ex
truſionis, alia intentionis: atque vtraque ſub
communi ſenſili compræhenditur. Belluæ ergo
ſimplici ac conſeruatrice tantùm cognitio
ne præditæ ſunt, etiam ſi ſolertiſſimæ ſint,
quales ſimiæ, elephantes, canes, vulpes, hi
rundines, pſittaci & bombyces. Inſcia igitur
omnia animalia eſſe compoſitionis, & ſigni
ficati ſubſtantiui verbi, carereque iudicio, ex
hoc primùm conſtat, quod quæ maximè ſo
lertia videntur artificiis, vt bombyces, apes
& formicæ, palàm eſt quòd his carent. Itaque
& hirundines eodem modo veriſimile eſt ni
dum conſtruere, quo apes, quo bombyces.
Præterea quòd cùm pſittaci, & picæ loqui
optimè diſcant nunquam tamen & ſi præter
id animalia ſunt prudentiſſima, inuenta eſt
earum vlla, quæ verba rebus accommodare
potuerit, quanquam dominum, & nomen domini
cognoſceret, ſciretque quoniam huius ipſius ca
pax non eſt: hoc nomen domini eſt. Sed ne
que cauſa eſt vlla, vt talia eis tribuamus, cùm
abſque illis omnia experimenta ſeruentur.
Quæ autem in oppoſitum adduci poſſe vi
dentur, ſunt canum ſequela perrectam viam
in venatione ferarum. Quodque blandiun
tur domino, & adlatrant ignotis atque ho
ſtibus: quòd mater videtur noſcere nume
rum filiorum, dum defectum eius, qui ea
abſentente ſublatus eſt, agnoſcit, Quòd dum
leporem ſequitur per tranſuerſam viam,
non ad leporem, ſed ad locum quem illa