1
ſa, motus ſolius principium, non autem ſubſtantiæ conſtituerit Ariſtoteles. Nanque & quòd ef
ficiant hæc principia ſubſtantiam compoſitam, non eſt cauſſa duntaxat, quòd res ſit naturalis, verùm
etiam, quòd ſit abſolutè, & præſeferens rationem quandam vniuerſalem, excedat extra limites phi
loſophiæ naturalis. At, quòd ſint principia motus in illa, ſolùm facit, quòd ſit naturalis & con
trahit ad methodum de natura. Tum etiam, quia maximè res eſt, vbicunque operetur & eo mu
nere fungatur, quod ipſi eſt ex natura. Tum poſtremò, quoniam ipſa natura per motum optimè
declaratur, & per eundem agnoſcitur res naturalis: ſic enim efficit rem naturalem, quia ſic tranſmu
tari poſsit. Hæc, quæ hactenus à nobis poſita ſunt, facilè dabuntur, opinor, illa quæ ſubiicienda
ſunt, non inuenere conſenſum. Nam, quia ſic creditum eſt, fieri motum in rebus naturalibus, quo
niam forma moueret materiam, atque inde motus efficeretur in toto; conſtituére materiam quidem
eſſe principium motus patibile, quòd ea .ſ. exceptura in ſeipſa formam, tranſmutaretur ad illam:
formam verò, quia materiam tranſmutaret, eſſe principium, quod haberet vim efficiendi motum.
Sic naturam, cùm de materia communiter & forma diceretur, non habere communem rationem,
niſi quatenus ab vtroque principio permanat motus ad ſubſtantiam naturalem, ſed eſſe naturam
ſpeciatim, vel actuoſum principium motus; eſſe verò talem formam, vel etiam patibile, atque id
eſſe materiam. Quocirca cùm prius natura ſit actuoſum principium quàm patibile, prius quo
que naturam dici de forma, quàm de materia. Quin tam abſurdum iis viſum eſt formam eſſe
principium patibile motus quàm quod abſurdiſsimum. Neque verò deficiebant rationes & lo
ca quibus facilè conniuentibus eam problematis partem perſuaderent. Etenim, vt à naturæ de
finitione ſumatur exordium, ſic ipſa definitur, quòd ſit principium motus & quietis, quia .ſ. effi
ciat motum, ſeu quietem in eo in quo eſt. Sed dare motum & quietem, ſiue efficere eſt munus
actuoſæ virtutis, non autem patibilis. Sequitur ergo, naturam eſſe principium actuoſum, non pa
tibile motus & quietis. Prætereà quoniam ad patiendum ſufficit vnum; a hoc autem eſt ſine du
bio materia. Tertiò vis agendi ſequitur actum, vis aut patiendi poteſtatem. Sed actus eſt for
mę, poteſtas verò materiæ. Itaque forma eſt agere, materiæ verò pati. Accedit eodem quòd nil
moueretur ſecundùm naturam, niſi forma eſſet actuoſum principium motus; eo quòd mouere
tur ab alio: at moueri ab alio eſt vi moueri, non autem ſecundùm naturam. His addo auctori
tatem Ariſtotelis, qui nonnunquam Deum & naturam nil agere fruſtrà pronunciat: necnon tres
haſce cauſſas conuenire, formam, efficientem, & finem. ac ſatis apertè idem 2. Phyſ. artis exemplo
illuſtrat. b Illi enim inquit, ſimilis eſſet natura, ſi ars efficiendi ſcamnum eſſet in ligno, & eius item exem
plo qui ſibi ipſi medetur, in quo duplex eſſet ſanè principium: alterum quidem vt materia; al
terum verò vt efficiens. Dicebat quoque Ariſtoteles c formæ proprium eſſe efficere, atque item
enunciauit apertius, naturam eſſe principium efficiendi motum, d non in alio, ſed in ipſo, prout
ipſum eſt. Adiiciunt inſuper ea quæ de aqua tepida dici ſolent, quæ per ſe ipſam mouetur ad fri
gus, & denique illa omnia quæ de elementorum motu conſueuerunt opponi. Quin etiam ratio
nem Ariſtotelis afferunt, qua probatur eſſe item mentem quandam actuoſam; eo quòd vbi ſit
principium patiens ibi quoque deſideretur agens. In natura igitur, cùm materia ſit, quæ eſt prin
cipium patibile, neceſſe eſt adeſſe formam quæ ſit principium agens. Poſtremò omne quod ſe
per ſe mouet, ex duplici conſtare principio, actuoſo nimirùm, & patibili. Naturalia verò omnia
ſe per ſe mouere. Quamobrem Philoponus inter Gręcos, Auerroes, & eius ſectatores, apertiſ
ſimè verò Ludouicus Buccaferrea quem ſecuti ſunt complures ex iis, quibus ſuo marte philoſo
phari nimis induſtrium ac laborioſum videri potuit, & quibus ſi ille quemadmodum hirundo
Gabriæ, quod cornici dederat auferret, nudi, ſicut illa reſtarent: aſſeruerunt naturam ita dici de
forma, tanquam de principio agendi, & de ipſa ob id prius dici, quàm de materia. In hac parte
hæc ſunt. Verùm, ſi ex altera ſtatuamus nunc vulgatam illam differentiam inter animata & ina
nima, quòd illa mouentur ex ſeipſis; inanima verò ab alio; cognoſcemus ea quæ mouentur ab ani
mo, principium ſui motus intra ſe habere, quippe animum qui in omni viuente per incrementum
mouet ad omneis loci differentias; in ſentientibus vniuerſis per ſyſtolen & diaſtolen eius partis,
quæ animum primò participat; in perfectis per loci mutationem, quæ verò ſola natura mouen
tur, tale principium extra ſe habere. ac ſi differentiam ſpectabimus animi & naturæ, quantum
pertinet ad modum & initia motus; apparebit animum ſic mouere, quia motum excitet in ani
mali mouendo corpus. Quòd ſi natura differt ab animo; cùm ergo moueat animus mouens in
tra corpus: natura, aut non intra corpus mouebit, atque ita non erit internum principium mo
tus, aut non diſtinguetur ab animo, aut non mouebit omnino. Prætereà ſi quis obſeruet defini
tionem efficientis, quæ eſt huiuſmodi. Vis tranſmutandi aliud, prout aliud eſt, eſt verò aliud,
quemadmodum poſteà dicemus, quod non modò eſſentia, ſed ſubiecto quoque diuerſum eſt.
Tum etiam quòd natura dicitur in primis de forma, de efficiente verò metaphoricè, & quòd effi
cientis poteſtas ab ingenio materiæ, & formæ longè diſtat, quandò hæc ſunt per ſe principia in eo
ipſo, in quo ſunt, illud verò extrinſecus. Item quòd efficiens & forma in numero non conueniunt,
ſa, motus ſolius principium, non autem ſubſtantiæ conſtituerit Ariſtoteles. Nanque & quòd ef
ficiant hæc principia ſubſtantiam compoſitam, non eſt cauſſa duntaxat, quòd res ſit naturalis, verùm
etiam, quòd ſit abſolutè, & præſeferens rationem quandam vniuerſalem, excedat extra limites phi
loſophiæ naturalis. At, quòd ſint principia motus in illa, ſolùm facit, quòd ſit naturalis & con
trahit ad methodum de natura. Tum etiam, quia maximè res eſt, vbicunque operetur & eo mu
nere fungatur, quod ipſi eſt ex natura. Tum poſtremò, quoniam ipſa natura per motum optimè
declaratur, & per eundem agnoſcitur res naturalis: ſic enim efficit rem naturalem, quia ſic tranſmu
tari poſsit. Hæc, quæ hactenus à nobis poſita ſunt, facilè dabuntur, opinor, illa quæ ſubiicienda
ſunt, non inuenere conſenſum. Nam, quia ſic creditum eſt, fieri motum in rebus naturalibus, quo
niam forma moueret materiam, atque inde motus efficeretur in toto; conſtituére materiam quidem
eſſe principium motus patibile, quòd ea .ſ. exceptura in ſeipſa formam, tranſmutaretur ad illam:
formam verò, quia materiam tranſmutaret, eſſe principium, quod haberet vim efficiendi motum.
Sic naturam, cùm de materia communiter & forma diceretur, non habere communem rationem,
niſi quatenus ab vtroque principio permanat motus ad ſubſtantiam naturalem, ſed eſſe naturam
ſpeciatim, vel actuoſum principium motus; eſſe verò talem formam, vel etiam patibile, atque id
eſſe materiam. Quocirca cùm prius natura ſit actuoſum principium quàm patibile, prius quo
que naturam dici de forma, quàm de materia. Quin tam abſurdum iis viſum eſt formam eſſe
principium patibile motus quàm quod abſurdiſsimum. Neque verò deficiebant rationes & lo
ca quibus facilè conniuentibus eam problematis partem perſuaderent. Etenim, vt à naturæ de
finitione ſumatur exordium, ſic ipſa definitur, quòd ſit principium motus & quietis, quia .ſ. effi
ciat motum, ſeu quietem in eo in quo eſt. Sed dare motum & quietem, ſiue efficere eſt munus
actuoſæ virtutis, non autem patibilis. Sequitur ergo, naturam eſſe principium actuoſum, non pa
tibile motus & quietis. Prætereà quoniam ad patiendum ſufficit vnum; a hoc autem eſt ſine du
bio materia. Tertiò vis agendi ſequitur actum, vis aut patiendi poteſtatem. Sed actus eſt for
mę, poteſtas verò materiæ. Itaque forma eſt agere, materiæ verò pati. Accedit eodem quòd nil
moueretur ſecundùm naturam, niſi forma eſſet actuoſum principium motus; eo quòd mouere
tur ab alio: at moueri ab alio eſt vi moueri, non autem ſecundùm naturam. His addo auctori
tatem Ariſtotelis, qui nonnunquam Deum & naturam nil agere fruſtrà pronunciat: necnon tres
haſce cauſſas conuenire, formam, efficientem, & finem. ac ſatis apertè idem 2. Phyſ. artis exemplo
illuſtrat. b Illi enim inquit, ſimilis eſſet natura, ſi ars efficiendi ſcamnum eſſet in ligno, & eius item exem
plo qui ſibi ipſi medetur, in quo duplex eſſet ſanè principium: alterum quidem vt materia; al
terum verò vt efficiens. Dicebat quoque Ariſtoteles c formæ proprium eſſe efficere, atque item
enunciauit apertius, naturam eſſe principium efficiendi motum, d non in alio, ſed in ipſo, prout
ipſum eſt. Adiiciunt inſuper ea quæ de aqua tepida dici ſolent, quæ per ſe ipſam mouetur ad fri
gus, & denique illa omnia quæ de elementorum motu conſueuerunt opponi. Quin etiam ratio
nem Ariſtotelis afferunt, qua probatur eſſe item mentem quandam actuoſam; eo quòd vbi ſit
principium patiens ibi quoque deſideretur agens. In natura igitur, cùm materia ſit, quæ eſt prin
cipium patibile, neceſſe eſt adeſſe formam quæ ſit principium agens. Poſtremò omne quod ſe
per ſe mouet, ex duplici conſtare principio, actuoſo nimirùm, & patibili. Naturalia verò omnia
ſe per ſe mouere. Quamobrem Philoponus inter Gręcos, Auerroes, & eius ſectatores, apertiſ
ſimè verò Ludouicus Buccaferrea quem ſecuti ſunt complures ex iis, quibus ſuo marte philoſo
phari nimis induſtrium ac laborioſum videri potuit, & quibus ſi ille quemadmodum hirundo
Gabriæ, quod cornici dederat auferret, nudi, ſicut illa reſtarent: aſſeruerunt naturam ita dici de
forma, tanquam de principio agendi, & de ipſa ob id prius dici, quàm de materia. In hac parte
hæc ſunt. Verùm, ſi ex altera ſtatuamus nunc vulgatam illam differentiam inter animata & ina
nima, quòd illa mouentur ex ſeipſis; inanima verò ab alio; cognoſcemus ea quæ mouentur ab ani
mo, principium ſui motus intra ſe habere, quippe animum qui in omni viuente per incrementum
mouet ad omneis loci differentias; in ſentientibus vniuerſis per ſyſtolen & diaſtolen eius partis,
quæ animum primò participat; in perfectis per loci mutationem, quæ verò ſola natura mouen
tur, tale principium extra ſe habere. ac ſi differentiam ſpectabimus animi & naturæ, quantum
pertinet ad modum & initia motus; apparebit animum ſic mouere, quia motum excitet in ani
mali mouendo corpus. Quòd ſi natura differt ab animo; cùm ergo moueat animus mouens in
tra corpus: natura, aut non intra corpus mouebit, atque ita non erit internum principium mo
tus, aut non diſtinguetur ab animo, aut non mouebit omnino. Prætereà ſi quis obſeruet defini
tionem efficientis, quæ eſt huiuſmodi. Vis tranſmutandi aliud, prout aliud eſt, eſt verò aliud,
quemadmodum poſteà dicemus, quod non modò eſſentia, ſed ſubiecto quoque diuerſum eſt.
Tum etiam quòd natura dicitur in primis de forma, de efficiente verò metaphoricè, & quòd effi
cientis poteſtas ab ingenio materiæ, & formæ longè diſtat, quandò hæc ſunt per ſe principia in eo
ipſo, in quo ſunt, illud verò extrinſecus. Item quòd efficiens & forma in numero non conueniunt,
zoom in
zoom out
zoom area
full page
page width
set mark
remove mark
get reference
digilib