1
etiam tu continuum ſic accipe communius, & totum non vt ſimpliciter continuum, quod mouetur,
ſed vt ſingulę partes conſeruent proprium motum, & continui ſint motus, vt potius contigui di
cendi ſint, ſed planè ordinati. De tertio diſputauit Auerroës, atque ita accepit Ariſtotelicam du
bitationem: ſiue æqualis ſit motus, ſiue inęqualis: hoc eſt, ſiue motus B ſit æqualis motui A. ſiue
minor. Nam fieri nequit, vt motus mobilis ſit minor motu ipſius motoris. Quantas hîc tu Sca
liger optimè Tragœdias excitares, qui plus agens agendo poſſe voluëris, quàm patiens patiendo
poſsit? & è medio ſuſtuleris illud æquilibrium poteſtatis agentis & patientis, ex quo ſtatus na
turæ conſeruatur? Sed cùm id ſine diſtinctione dandum non ſit, de induſtria non vſurpauimus:
eo quòd aut vtraque principia poteſtate, vel actu ſtatuuntur: ac, ſi poteſtate ſumantur, ſecum ne
ceſſariò congruunt in natura, ſicut ea quæ ſunt ad aliquid. Quòd ſi actu ſpectentur: eſt prætereà
diſtinguendum. Nam vel ſimpliciter actio concipitur .i. quouſque ipſa ſuapte natura promo
uetur, & niſi illò perueniat, naſcitur ab impedimento; aliter actioni non imponitur finis, & tum
profectò tantum materia patitur, quantum mouet efficiens, ſi minus, non poſſet vnquàm filius pa
tri ſimilis procreari ſemper labefacta ſuccedentis rei natura, vel actio conſideratur ab initio, quo
tempore id quod eſt ſubiectum formæ futuræ, nondum ſubiectum eſt, neque affectum ad formam
producendam, ſed adhuc qualitates contrariæ dominantur, & tum ſolum plus potest agens quàm pa
tiens, quòd agens immutare debet, ac niſi immutaret, ageret planè fruſtrà. Quapropter hac via
relicta noſtram ingrediamur. Nam quærerem hîc ego ex Auerroë libentiſsimè, quid hæc ſibi ve
lint, in motu mobilis maius & æquale, aut enim maius intelligitur efficacitate, aut velocitate, aut diu
turnitate, neque ſanè prima illa accipi queunt, quòd in cauſſa vis & efficacitas ſit potior quàm in
effectu. Nam propter quod vnumquodque tale eſt & illud magis tale, & qui magis à mouente
recedit, eo quoque imbecillior eſſe ſolet, niſi interueniat aliquid extrinſecus, quapropter nonnul
la magis ea quæ diſtant, afficiunt quàm propinqua. Quamobrem quoque ventus Auſter die ter
tia vehementior eſt, & apud nos efficacior, quàm vnde fuit primò concitatus, & à tergo phialæ
radius ſolis exurit, qui à fronte ne vix quidem commouebat. Quod ſi hoc ſibi voluërit eum mo
tum eſſe maiorem, aut æqualem ex duratione: at neque id neceſſarium eſt, cùm, ſi conferatur mo
tus hypeccaumatis cùm motu cęleſti, corrumpitur ille quidem ſingulis eius partibus immutatis;
hic verò æternus eſt. At verò quoniam motus à mouente imprimitur, vt remaneat in mobili,
poſtquàm mouens ipſum quieuerit, vt calor ignis reſtat inferro, dum abeſt, aut ſimul item con
tingit ipſum deficere, vt lumen ad ſolis occaſum, aut non durare motum propter interitum mobi
lis, veluti nos ante hypeccaumatis exemplo declarauimus: quocunque pacto eueniat, mouet nos
Ariſtoteles non officere ſuæ demonſtrationi. Illud non contemnendum, quemadmodum mo
uens, quod eſt efficiens, ſit vnà cum mobili; quaſi verò nullum ſit efficiens remotum, nec vlla vis ab
efficiente mobili imprimatur, quæ item in abſentia mouentis idem valeat àc ſi fuerit præſens. Itaque
hæc legimus apud nonnullos auctoreis in efficientia duo conſiderari poſſe; vim motricem, atque
ſubiecta, neque obſtare actioni, ſi media ſint aliqua ſubiecta; ſatiſque. fore, ſi vis, quæ communica
tur ab efficiente, medio vacet. Atenim dilutio non planè mihi probatur; proptereaquòd nulla
differentia poterit aſsignari inter finem & efficiens, interualli beneficio, quæ tamen ab Ariſtotele
conſtituitur. Nanque & ipſe dicam vbi vis finis communicatur diſtantibus ea quoque per media
quidem ſubiecta traditur, non aut per aliam mediam virtutem. Simplicius accipiebat dictum
Ariſtotelis in eum ſenſum, vt non intelligeretur omnem efficiens vniuersè, ſed proximum. Neque id
ſatis placet: quandò Ariſtoteles admodum conciſus eſſet, qui tale efficiens à fine ſeparauit, cum etiam
eo nomine ab efficiente remoto non ſeiungeretur. Poſſet quiſpiam ſuſpicari vim illam eſſe for
mam & ſpeciem quæ traditur ab efficiente, non aut à fine (nam tale diſcrimen ab Auerroë quoque
ponitur præter alia nonnulla inter energian finis & efficientis) hoc eſt, quòd efficiens moueat, vt
dicitur, materialiter: finis verò nequaquam. quòd ea ſpecies quæ eſt in actuoſa poteſtate efficien
tis, iungitur cum materia, in qua patibilem inuenit poteſtatem. Sed hanc explicationem ægrè potest
Auerrois ſectator approbare, ſiquidem etiam forma & ſpecies finis cum appetente coniungatur,
& fiat magis vnum ex iis quæ formaliter coniunguntur, quàm iis quæ vinculo materiæ copulantur.
Hoc profectò nunc mihi venit in mentem, quo dictum Ariſtotelis arbitror poſſe defendi, quòd ipſe
duntaxat cauſſæ modum reſpiciat. Dupliciter verò contingit finem mouere, vt cauſſam remo
tam; efficiens verò vt proximam. Primùm enim finis per ſeipſum motum non facit: ſemper enim re
quirit auxilium efficientis; nec ſine illius opera quicquam molitur: efficiens, & ſi non impelli
tur ex ſeipſo; ſed excitatur à fine: at hoc eſt antequàm moueat, ſed per ſeipſum de poteſtate tra
ducit ad actum afficiendo, & ponendo formam in materia. Deinde finis potest agere in longinquum
etiam ſi non agat in proximum ſicut finis. non dico. nota. finem ſic afficere id quod longè diſtat,
quin etiam proxima afficiat neceſſariò. Hoc enim commune eſt omni generi cauſſæ mouentis, nihil
afficere poſſe longinquum, quin idem afficiat proximum, vel actu, vel virtute, vel eodem actionis
genere, vel diuerſo: tum pro merito materiæ, tum etiam pro ratione roboris, & cęterarum πεζίστασεον,
etiam tu continuum ſic accipe communius, & totum non vt ſimpliciter continuum, quod mouetur,
ſed vt ſingulę partes conſeruent proprium motum, & continui ſint motus, vt potius contigui di
cendi ſint, ſed planè ordinati. De tertio diſputauit Auerroës, atque ita accepit Ariſtotelicam du
bitationem: ſiue æqualis ſit motus, ſiue inęqualis: hoc eſt, ſiue motus B ſit æqualis motui A. ſiue
minor. Nam fieri nequit, vt motus mobilis ſit minor motu ipſius motoris. Quantas hîc tu Sca
liger optimè Tragœdias excitares, qui plus agens agendo poſſe voluëris, quàm patiens patiendo
poſsit? & è medio ſuſtuleris illud æquilibrium poteſtatis agentis & patientis, ex quo ſtatus na
turæ conſeruatur? Sed cùm id ſine diſtinctione dandum non ſit, de induſtria non vſurpauimus:
eo quòd aut vtraque principia poteſtate, vel actu ſtatuuntur: ac, ſi poteſtate ſumantur, ſecum ne
ceſſariò congruunt in natura, ſicut ea quæ ſunt ad aliquid. Quòd ſi actu ſpectentur: eſt prætereà
diſtinguendum. Nam vel ſimpliciter actio concipitur .i. quouſque ipſa ſuapte natura promo
uetur, & niſi illò perueniat, naſcitur ab impedimento; aliter actioni non imponitur finis, & tum
profectò tantum materia patitur, quantum mouet efficiens, ſi minus, non poſſet vnquàm filius pa
tri ſimilis procreari ſemper labefacta ſuccedentis rei natura, vel actio conſideratur ab initio, quo
tempore id quod eſt ſubiectum formæ futuræ, nondum ſubiectum eſt, neque affectum ad formam
producendam, ſed adhuc qualitates contrariæ dominantur, & tum ſolum plus potest agens quàm pa
tiens, quòd agens immutare debet, ac niſi immutaret, ageret planè fruſtrà. Quapropter hac via
relicta noſtram ingrediamur. Nam quærerem hîc ego ex Auerroë libentiſsimè, quid hæc ſibi ve
lint, in motu mobilis maius & æquale, aut enim maius intelligitur efficacitate, aut velocitate, aut diu
turnitate, neque ſanè prima illa accipi queunt, quòd in cauſſa vis & efficacitas ſit potior quàm in
effectu. Nam propter quod vnumquodque tale eſt & illud magis tale, & qui magis à mouente
recedit, eo quoque imbecillior eſſe ſolet, niſi interueniat aliquid extrinſecus, quapropter nonnul
la magis ea quæ diſtant, afficiunt quàm propinqua. Quamobrem quoque ventus Auſter die ter
tia vehementior eſt, & apud nos efficacior, quàm vnde fuit primò concitatus, & à tergo phialæ
radius ſolis exurit, qui à fronte ne vix quidem commouebat. Quod ſi hoc ſibi voluërit eum mo
tum eſſe maiorem, aut æqualem ex duratione: at neque id neceſſarium eſt, cùm, ſi conferatur mo
tus hypeccaumatis cùm motu cęleſti, corrumpitur ille quidem ſingulis eius partibus immutatis;
hic verò æternus eſt. At verò quoniam motus à mouente imprimitur, vt remaneat in mobili,
poſtquàm mouens ipſum quieuerit, vt calor ignis reſtat inferro, dum abeſt, aut ſimul item con
tingit ipſum deficere, vt lumen ad ſolis occaſum, aut non durare motum propter interitum mobi
lis, veluti nos ante hypeccaumatis exemplo declarauimus: quocunque pacto eueniat, mouet nos
Ariſtoteles non officere ſuæ demonſtrationi. Illud non contemnendum, quemadmodum mo
uens, quod eſt efficiens, ſit vnà cum mobili; quaſi verò nullum ſit efficiens remotum, nec vlla vis ab
efficiente mobili imprimatur, quæ item in abſentia mouentis idem valeat àc ſi fuerit præſens. Itaque
hæc legimus apud nonnullos auctoreis in efficientia duo conſiderari poſſe; vim motricem, atque
ſubiecta, neque obſtare actioni, ſi media ſint aliqua ſubiecta; ſatiſque. fore, ſi vis, quæ communica
tur ab efficiente, medio vacet. Atenim dilutio non planè mihi probatur; proptereaquòd nulla
differentia poterit aſsignari inter finem & efficiens, interualli beneficio, quæ tamen ab Ariſtotele
conſtituitur. Nanque & ipſe dicam vbi vis finis communicatur diſtantibus ea quoque per media
quidem ſubiecta traditur, non aut per aliam mediam virtutem. Simplicius accipiebat dictum
Ariſtotelis in eum ſenſum, vt non intelligeretur omnem efficiens vniuersè, ſed proximum. Neque id
ſatis placet: quandò Ariſtoteles admodum conciſus eſſet, qui tale efficiens à fine ſeparauit, cum etiam
eo nomine ab efficiente remoto non ſeiungeretur. Poſſet quiſpiam ſuſpicari vim illam eſſe for
mam & ſpeciem quæ traditur ab efficiente, non aut à fine (nam tale diſcrimen ab Auerroë quoque
ponitur præter alia nonnulla inter energian finis & efficientis) hoc eſt, quòd efficiens moueat, vt
dicitur, materialiter: finis verò nequaquam. quòd ea ſpecies quæ eſt in actuoſa poteſtate efficien
tis, iungitur cum materia, in qua patibilem inuenit poteſtatem. Sed hanc explicationem ægrè potest
Auerrois ſectator approbare, ſiquidem etiam forma & ſpecies finis cum appetente coniungatur,
& fiat magis vnum ex iis quæ formaliter coniunguntur, quàm iis quæ vinculo materiæ copulantur.
Hoc profectò nunc mihi venit in mentem, quo dictum Ariſtotelis arbitror poſſe defendi, quòd ipſe
duntaxat cauſſæ modum reſpiciat. Dupliciter verò contingit finem mouere, vt cauſſam remo
tam; efficiens verò vt proximam. Primùm enim finis per ſeipſum motum non facit: ſemper enim re
quirit auxilium efficientis; nec ſine illius opera quicquam molitur: efficiens, & ſi non impelli
tur ex ſeipſo; ſed excitatur à fine: at hoc eſt antequàm moueat, ſed per ſeipſum de poteſtate tra
ducit ad actum afficiendo, & ponendo formam in materia. Deinde finis potest agere in longinquum
etiam ſi non agat in proximum ſicut finis. non dico. nota. finem ſic afficere id quod longè diſtat,
quin etiam proxima afficiat neceſſariò. Hoc enim commune eſt omni generi cauſſæ mouentis, nihil
afficere poſſe longinquum, quin idem afficiat proximum, vel actu, vel virtute, vel eodem actionis
genere, vel diuerſo: tum pro merito materiæ, tum etiam pro ratione roboris, & cęterarum πεζίστασεον,
zoom in
zoom out
zoom area
full page
page width
set mark
remove mark
get reference
digilib