Cardano, Girolamo, De subtilitate, 1663

Page concordance

< >
Scan Original
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
< >
page |< < of 403 > >|
    <archimedes>
      <text>
        <body>
          <chap>
            <p type="main">
              <s id="s.001090">
                <pb pagenum="382" xlink:href="016/01/031.jpg"/>
              cendit, aut ſi impetu cogatur, celeriter deſ­
                <lb/>
              cendit. </s>
              <s id="s.001091">Cùm igitur lentè deſcendant quæ­
                <lb/>
              dam, non ex ſolo aëre illæ conſtant. </s>
              <s id="s.001092">Ergo
                <lb/>
              quòd non ſit in lapide ignis conceptus, re­
                <lb/>
              ctè dixit Alexander: vret enim ignis lapi­
                <lb/>
              dem, & rurſus lapis tangentis manum,
                <lb/>
              & facilè accenderetur, & alimento indige­
                <lb/>
              ret, & duobus lapidibus concuſſis ſimul fa­
                <lb/>
              cilè elideretur, vt duobus chalcedoniis, at­
                <lb/>
              tritus enim ſufficeret ad elidendum ignem:
                <lb/>
              quorum nullum cum verum ſit, liquidò con­
                <lb/>
              ſtat ignem in lapide non contineri. </s>
              <s id="s.001093">Sed nec
                <lb/>
              rurſus ( vt dixi
                <emph type="italics"/>
              )
                <emph.end type="italics"/>
              ex aëre generantur: nam
                <lb/>
              lapides vt duriores ſunt, indigent maiore
                <lb/>
              percuſſione vt ignis generetur. </s>
              <s id="s.001094">Ergo ſi ſo­
                <lb/>
              lùm ſufficeret aërem repentè concuti ex tali
                <lb/>
              ictu, qualis eſt is quo è chalybe, & chry­
                <lb/>
              ſtallo ignis excutitur, ex duobus chalybis
                <lb/>
              fruſtis poſſet ignis generari: at non eſt ſic,
                <lb/>
              ſed, ( vt dixi
                <emph type="italics"/>
              )
                <emph.end type="italics"/>
              duriora vehementiores ictus
                <lb/>
              expoſcunt, ignémque creant ſolidiorem ac
                <lb/>
              viuaciorem, vt cuius quandoque ſcintilla
                <lb/>
              non paruo maneat tempore. </s>
              <s id="s.001095">Quinetiam qui­
                <lb/>
              dam ſunt lapides vitrei ac molles, qui leuiſ­
                <lb/>
              ſimis ictibus, vel ſolùm tacti, ignem, ſed
                <lb/>
              minimè viuacem, edunt. </s>
              <s id="s.001096">Indicium verò
                <lb/>
              certum eſt ex lapidis ſubſtantia ignem ge­
                <lb/>
              nerari, quòd ſine illius attritione nunquam
                <lb/>
              eliditur: aër etiam
                <emph type="italics"/>
              (
                <emph.end type="italics"/>
              vt diximus) in flam­
                <lb/>
              mam, non ſcintillas, vertitur. </s>
              <s id="s.001097">Quinetiam
                <lb/>
              molæ circumactæ, cùm aqua non aëre ob­
                <lb/>
              ductæ ſint, ignem tamen emittunt: lapides
                <lb/>
              etiam ipſi non niſi ex angulis. </s>
              <s id="s.001098">Itaque non
                <lb/>
              in lapidibus abditus latet ignis, nec concuſ­
                <lb/>
              ſo aëre ex aëre generantur. </s>
              <s id="s.001099">Sed nec quòd in
                <lb/>
              illis potentia ſit ignis, vllum certum eſt in­
                <lb/>
              dicium: vix enim in ignem proiecti accen­
                <lb/>
              duntur, nec à frigido vnquam inflamman­
                <lb/>
              tur, & epoti ſtrenuè refrigerant. </s>
              <s id="s.001100">Quare ma­
                <lb/>
              nifeſtum eſt, ex attritione lapidis ad tenuiſ­
                <lb/>
              ſimas partes illius ſubſtantia redacta, ignem
                <lb/>
              generari, eſſéque huius materiam, vel il­
                <lb/>
              lius ad hoc aptiorem. </s>
              <s id="s.001101">Namque puriores ac
                <lb/>
              non parum duri, ac tenui ſubſtantia con­
                <lb/>
              ſtantes, vt chalcedonij, chryſtalli, atque
                <lb/>
              huiuſcemodi, aptiſſimi ſunt: contrà fragi­
                <lb/>
              les, aut præduri, aut craſſa conſtantes ſub­
                <lb/>
              ſtantia, minimè apti. </s>
              <s id="s.001102">Sic etiam ex ſagittæ
                <lb/>
              motu plumbum liqueſcit: quoniam extre­
                <lb/>
              mæ partes, minimè angulorum, quæ tenuiſ­
                <lb/>
              ſimæ ſunt, atteruntur. </s>
              <s id="s.001103">Idem contingit in
                <lb/>
              longo motu, quòd in pluribus exiguis repe­
                <lb/>
              titis: velut cùm tabulæ gladium affricamus:
                <lb/>
              ſed hic eo vehementior attritio, quo id quod
                <lb/>
              ſuppoſitum eſt, etiam duritie ſua reſiſtit, vt
                <lb/>
              aër in medio compreſſus dum attenuatur at­
                <lb/>
              tenuat. </s>
              <s id="s.001104">Sed ad id vnde digreſſus eram, de
                <lb/>
              motu accendente calorem, reuerti opus eſt:
                <lb/>
              nam ex hoc omnia fermè pendêre videntur.
                <lb/>
              </s>
              <s id="s.001105">Itaque ex aqua ignem vnquam accendi vi­
                <lb/>
              demus, ex aëre autem non niſi propagatio­
                <lb/>
              ne, non motu: & ſi humidorum aliquod
                <lb/>
              accenditur, vt oleum ac vinum, ab igne,
                <lb/>
              non non motu, inflammatur. </s>
              <s id="s.001106">Ergo quod
                <lb/>
              motu accenditur, ſiccum eſſe oportet, non
                <lb/>
              humidum: quod verò ab alio igne, etiam
                <lb/>
              humidum eſſe poteſt. </s>
              <s id="s.001107">Quòd igitur ſiccum
                <lb/>
              eſt ac vehementer, iam ex dimidio ignis
                <lb/>
              eſt. </s>
              <s id="s.001108">Eſt enim ( vt dixi ) ignis vehemens cali­
                <lb/>
              ditas ac ſiccitas. </s>
              <s id="s.001109">Indiget igitur hoc quod
                <lb/>
              ſiccum eſt, vt tantum incaleſcat: verùm
                <lb/>
              partis & totius eadem ratio eſt. </s>
              <s id="s.001110">Si enim in­
                <lb/>
              caleſcit motu vehementi, etiam vehemen­
                <lb/>
              ter incaleſcet. </s>
              <s id="s.001111">Cùm igitur ſiccum motu col­
                <lb/>
              liditur, vt rarum euadat ac tenuè neceſſe
                <lb/>
              eſt: at tenuis ſubſtantia & ſicca, ignea eſt.
                <lb/>
              </s>
              <s id="s.001112">Vnaquæque enim materia ſub certa quan­
                <lb/>
              titate formam ad ſe rapit. </s>
              <s id="s.001113">Hoc ſolùm eſt igi­
                <lb/>
              tur bene dictum, quòd calor ille qui è ſyde­
                <lb/>
              bus miſtis ineſt ſiccæ iunctus materiæ, dum
                <lb/>
              motu nimis attenuatur non repugnante hu­
                <lb/>
              mido, quippe cùm ſiccam eam iam ſuppo­
                <lb/>
              ſuerimus, nec formà priore vt pote lapidis,
                <lb/>
              adeò ob tenuitatem debilitatæ, ne ſimul
                <lb/>
              qualitates lapidis adeſſent, abeſſet verò ſub­
                <lb/>
              ſtantia, ignis formam ſuſcipiunt calore
                <lb/>
              agente. </s>
              <s id="s.001114">Ergo hic modus coïtioni, quaſi con­
                <lb/>
              trarius eſt: in illo conſtante materia calor
                <lb/>
              cogitur, hîc ſub eodem calore materia ip­
                <lb/>
              ſa attenuatur. </s>
              <s id="s.001115">Indicio eſt hanc eſſe cau­
                <lb/>
              ſam, quòd aqua motu in aërem verti­
                <lb/>
              tur, vt quiſque vbi illæ cadunt magno im­
                <lb/>
              petu poteſt videre. </s>
              <s id="s.001116">Nam attenuata ſubſtan­
                <lb/>
              tia cùm humido iuncta ſit, aëris formam
                <lb/>
              induit.
                <lb/>
                <arrow.to.target n="marg114"/>
              </s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.001117">
                <margin.target id="marg111"/>
              Motus quo­
                <lb/>
              modo
                <expan abbr="calorẽ">calorem</expan>
                <lb/>
              & ignem ge­
                <lb/>
              neret.</s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.001118">
                <margin.target id="marg112"/>
              Auerroës in
                <lb/>
              paraphraſi
                <lb/>
              Metaphy.
                <lb/>
              </s>
              <s id="s.001119">tract. 2.
                <lb/>
              col. </s>
              <s id="s.001120">2.</s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.001121">
                <margin.target id="marg113"/>
              Quomodo è
                <lb/>
              lapidibus ig­
                <lb/>
              nis excutia­
                <lb/>
              tur.</s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.001122">
                <margin.target id="marg114"/>
              Frigus nihil
                <lb/>
              eſt actu, ſed
                <lb/>
              ſola caloris
                <lb/>
              priuatio.</s>
            </p>
            <p type="main">
              <s id="s.001123">Verùm dubitabis, in frigido aëre ac ma­
                <lb/>
              teria, in qua iam frigus ſuperat, vt in lapi­
                <lb/>
              de, cur calor inſurgit, cùm frigus ſit poten­
                <lb/>
              tius? </s>
              <s id="s.001124">Reſpondeo, frigus ſi pro actu intelli­
                <lb/>
              gatur, nihil eſſe niſi calorem illum exiguum:
                <lb/>
              quod autem non eſt, nullas habet opera­
                <lb/>
              tiones. </s>
              <s id="s.001125">Ob id frigus non inſurgit, cùm ſola
                <lb/>
              priuatio quædam ſit, ſed calor, qui tamen
                <lb/>
              ad paucitatem ſubiectæ materiæ compara­
                <lb/>
              tus, magnus eſt. </s>
              <s id="s.001126">Indicio eſt frigus nihil om­
                <lb/>
              ninò eſſe præter caloris priuationem, ter­
                <lb/>
              tianarum rigor, in quo cùm nulla ſit mate­
                <lb/>
              ria frigida, ſed ſolius caloris fuga, frigus
                <lb/>
              tamen non leue ſentitur. </s>
              <s id="s.001127">Vbi ergo calor exi­
                <lb/>
              guus in materia pauca fuerit, ſeruatur. </s>
              <s id="s.001128">Ea­
                <lb/>
              dem ratione nec ſiccitas aliud eſt, quam hu­
                <lb/>
              midi priuatio. </s>
              <s id="s.001129">Quamobrem ſicca humectari
                <arrow.to.target n="marg115"/>
                <lb/>
              impoſſibile eſt, cum non ſit reditus ad ha­
                <lb/>
              bitum ex priuatione. </s>
              <s id="s.001130">Sed difficilius eſt hu­
                <lb/>
              mectare, quia humidum principium eſt ex
                <lb/>
              elemento, calor ex cœlo, quod ſemper dif­
                <lb/>
              fundit. </s>
              <s id="s.001131">Reſtaurantur igitur ſolis adiectis ma­
                <lb/>
              teriis. </s>
              <s id="s.001132">At infrigidare, aut ſiccare, faciliùs
                <lb/>
              conceditur, cùm impedimento conſtent hæ
                <lb/>
              mutationes. </s>
              <s id="s.001133">Iuſtè ætherem, & aquam prin­
                <lb/>
              cipium naturalium rerum antiqui poſuêre,
                <lb/>
              quòd in altero calor dominari exiſtimatur
                <lb/>
              in reliquo abundet humidum. </s>
              <s id="s.001134">Iuſtius aërem,
                <lb/>
              ſi ille calidus eſſet & humidus. </s>
              <s id="s.001135">Terram ne­
                <lb/>
              mo: nam ipſa frigida, ſiccáque eſt. </s>
              <s id="s.001136">Sed ca­
                <lb/>
              lida præter naturam difficilè refrigerantur,
                <lb/>
              motus enim conſeruat. </s>
              <s id="s.001137">Ergo difficilius
                <lb/>
              quæ natura talia ſunt, motus enim eo­
                <lb/>
              rum perpetuus. </s>
              <s id="s.001138">Verùm in aëre frigido
                <lb/>
              ſcintilla ignis illicò, ni ſuccurratur, extin­
                <lb/>
              guitur. </s>
              <s id="s.001139">Sed aër non poteſt prohibere gene­
                <lb/>
              rationem quæ intus fit, illo tantùm circum­
                <lb/>
              ambiente. </s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.001140">
                <margin.target id="marg115"/>
              Siccitas non
                <lb/>
              eſt niſi hu­
                <lb/>
              midi priua­
                <lb/>
              tio.</s>
            </p>
            <p type="main">
              <s id="s.001141">Verùm rurſus dices: ſi frigus nihil eſt
                <lb/>
              actu, ſed ſola caloris priuatio, quomodo
                <lb/>
              frigida refrigerant, vt calida calefaciunt?
                <lb/>
              </s>
              <s id="s.001142">Frigus ſemper eſt cùm multa maria, im­
                <lb/>
              poſſibile verò tenuiſſimum aliquid eſſe fri­
                <lb/>
              gidum: multa materia impedit, nec ca­
                <lb/>
              lo penetrare poſſit neque moueri, quare hoc </s>
            </p>
          </chap>
        </body>
      </text>
    </archimedes>