1ſunt, ſucci ſulphur, lapidis cryſtallus, terræ
Lemnia, metalli argentum. Compoſitorum
autem exempla ſuo loco referam, ne inuti
liter repetere multa cogar. Simplicium au
tem neceſſaria exempla fuere, quia non de
omnibus primò ſum tractaturus: nam quæ
cunque ſolida manent, perfecta voco, vt
metalla & lapides, de quibus poſteriùs di
cturus ſum molliora autem, imperfecta,
tum miſta, tum ſuccos, & terras appel
lo, quæ metallica nuncupabo omnia, ad
differentiam lapidum & metallorum. De
metallicis igitur nunc primùm dicere aggre
diar, à terrarum generibus initium ducens.
Lemnia, metalli argentum. Compoſitorum
autem exempla ſuo loco referam, ne inuti
liter repetere multa cogar. Simplicium au
tem neceſſaria exempla fuere, quia non de
omnibus primò ſum tractaturus: nam quæ
cunque ſolida manent, perfecta voco, vt
metalla & lapides, de quibus poſteriùs di
cturus ſum molliora autem, imperfecta,
tum miſta, tum ſuccos, & terras appel
lo, quæ metallica nuncupabo omnia, ad
differentiam lapidum & metallorum. De
metallicis igitur nunc primùm dicere aggre
diar, à terrarum generibus initium ducens.
Terrarum itaque genera ſunt, vel colo
ribus vel odore, vel vſu diſtantia. De his
quæ vſu diſtinguuntur generaliter ſuperius
dixemus. De aliis autem quæ colore diſtin
guuntur, etiam abſoluta eſt diſputatio: ſu
pereſt vt de vſu quarundam dicamus, tum
etiam de odore. Odoratæ terræ ſunt, quæ
malè olent frequentes. Sunt enim omnes quæ
olent, metallicis partibus commiſtæ. Refert
tamen Agricola, Mariæbergi in Saxonia,
dum ex argentaria fodina diuorum Sebaſtia
ni & Fabiani, coram Henrico Saxonum
Principe erueretur argentum, tam fragran
tem odorem erupiſſe, vt Princeps exclama
uerit, Calecutum adeſſe: eſt enim ea vrbis
Indiæ, quæ odorata omnia mittit. In Mala
cha quoque orientalis Indiæ portu vaſa fiunt
è terra odorata valde, quæ tamen viliſſimo
venduntur pretio ob copiam. Aut forſan
etiam, quia magni omnes odores quantum
cunque boni, rerum tamen quæ eſui aptæ
non ſint, cibos reddunt inſuaues, ac quaſi
examinant. Cibi enim iucundi ſunt proprio
odore & moderato: hic ab externo tractus
ac euictus exhalat: quò fit vt rem relinquat
inſipidam & inſuauem. Experiri licet hoc
torta in cupreſſi vaſe recondita, vel ſi thus
addatur. Alia verò gratiam addunt. At mali
odoris frequentiora ſunt exempla, adeóque
odores hi praui ſunt, vt etiam ſæuiant. An
næbergi enim in fodina argentea, cui nomen
erat Corona roſacea, vt idem refert, duode
cim homines repentè ſunt ſuffocati: vnde
relicta eſt magno metu, ne dæmones mali
illam inhabitarent: hoc enim illis perſua
ſum, cum ex odore terrarum, aut lapidum
hoc contingat: nam receptus in cerebro pro
tinus examinat: mirandum, ſubeſſe plera
que fœda in terræ viſceribus, velut & ani
malium ſtercora. Sed non ſolùm fœda, verum
& cuiuſcunque generis ſunt materiæ ſub illa
varij vſus. Vt olim in Britannia ex puteis ter
ra candida effodiebatur, non minus centum
paſſibus profundis, ex aqua poſtquam argen
tum detraxiſſes, inſperſi agri adeò fœcundi
reddebantur, vt ſemel in vita inſperſiſſe ſuffi
ceret. Itaque omnis terra quæ latet, velut &
hominum viſcera, alicui vſus eſt. Sed nos ha
rum rerum inquiſitionem, partim ob igno
rantiam, partim ob auaritiam negligere ſole
mus. Sunt vbique, dico etiam in vrbibus, ne
dum agris, lapides in terra varij, varijque
vſus terrarum genera, tum varij coloris me
tallica pleráque: ſed non in montibus tantùm
quærimus. Indicio autem eſt ſic eſſe, cum quę
olim terræ infœcundæ haberentur, vt Ger
mania, argenti nunc ſit feraciſſima: aliæ de
ſierunt poſtquam feraces fuerant. Cauſa eſt,
quod cum vbique metalla, & lapides, & ſucci
ſint, temporum ſucceſſu terra euaneſcente
deteguntur, alia creſcente occultantur, vt re
ctè videatur dixiſſe Anaxagoras, quaſi in om
nibus eſſe omnia, verùm in montibus præter
copiam, hoc eſt, vtilitatis, quæ aquæ ad hu
miliora loca, ſi quæ occurrant, facilè deriuan
tur. In agris autem aquam quæ ſub terra ma
nat, cùm exigua ſit, exhauriendo ſiccabimus
prius, inde muro aut ſaxis loca, ex quibus ma
nat, impediemus atque obſtruemus. Siçque
cuniculos ad euertenda oppida etiam ſub
aqua effodiunt, & foſſas ipſas fodiendo ſub
ipſis ſuperant. Alio modo per circuitus dedu
cta aqua, vt etiam apud Herodotum Cyrus
docetur à Crœſo flumina exinanimus, rurſus
tamen in priorem alueum inferius deducen
tes: eodem modo etiam ſub terra fluentes ri
uulos aliò auertere licebit, in eoſdem rurſus
deducentes, vt ſic effodere infra aquam poſ
ſimus. Sunt & loca humiliora, in quæ tradu
cimus quandoque illam, non amplius reducen
tes: quo præſidio in montibus maximè vti
conceditur, ob loci altitudinem. Nam aqua
quæ paſſim ſub terra inuenitur, neque admo
dum profunda, nec æqualis, nec continua exi
ſtit. Quòd profunda non ſit, oſtendunt muro
rum fundamenta & ædium, quæ plerunque
ad terram quæ ſub aqua eſt, pertingunt. Quòd
non æqualis ſit altitudinis, diuerſitas profun
ditatis puteorum declarat. Quòd non conti
nua, ſed frequentibus riuulis deriuetur, facilè
eſt intelligere, cùm duorum puteorum aquæ
vix ſenis paſſibus diſtantium admodum ſa
pore, & ſalubritate diſſideant. Deducuntur
autem riuuli non recto tramite, ſed & ple
runque tortuoſi, vel ob alterius aquæ occur
ſum, vel ob lapides media in via conſtitutos,
vel quia cauitatem quandam in quam com
modius confluant aquæ inuenerunt. Ergo ſi
ſub ea fodere libeat, liceat (vt dixi) tribus mo
dis, tetráſque diuerſi generis, lapides, metal
la, ſuccos, ac reliqua huiuſmodi inuenire.
ribus vel odore, vel vſu diſtantia. De his
quæ vſu diſtinguuntur generaliter ſuperius
dixemus. De aliis autem quæ colore diſtin
guuntur, etiam abſoluta eſt diſputatio: ſu
pereſt vt de vſu quarundam dicamus, tum
etiam de odore. Odoratæ terræ ſunt, quæ
malè olent frequentes. Sunt enim omnes quæ
olent, metallicis partibus commiſtæ. Refert
tamen Agricola, Mariæbergi in Saxonia,
dum ex argentaria fodina diuorum Sebaſtia
ni & Fabiani, coram Henrico Saxonum
Principe erueretur argentum, tam fragran
tem odorem erupiſſe, vt Princeps exclama
uerit, Calecutum adeſſe: eſt enim ea vrbis
Indiæ, quæ odorata omnia mittit. In Mala
cha quoque orientalis Indiæ portu vaſa fiunt
è terra odorata valde, quæ tamen viliſſimo
venduntur pretio ob copiam. Aut forſan
etiam, quia magni omnes odores quantum
cunque boni, rerum tamen quæ eſui aptæ
non ſint, cibos reddunt inſuaues, ac quaſi
examinant. Cibi enim iucundi ſunt proprio
odore & moderato: hic ab externo tractus
ac euictus exhalat: quò fit vt rem relinquat
inſipidam & inſuauem. Experiri licet hoc
torta in cupreſſi vaſe recondita, vel ſi thus
addatur. Alia verò gratiam addunt. At mali
odoris frequentiora ſunt exempla, adeóque
odores hi praui ſunt, vt etiam ſæuiant. An
næbergi enim in fodina argentea, cui nomen
erat Corona roſacea, vt idem refert, duode
cim homines repentè ſunt ſuffocati: vnde
relicta eſt magno metu, ne dæmones mali
illam inhabitarent: hoc enim illis perſua
ſum, cum ex odore terrarum, aut lapidum
hoc contingat: nam receptus in cerebro pro
tinus examinat: mirandum, ſubeſſe plera
que fœda in terræ viſceribus, velut & ani
malium ſtercora. Sed non ſolùm fœda, verum
& cuiuſcunque generis ſunt materiæ ſub illa
varij vſus. Vt olim in Britannia ex puteis ter
ra candida effodiebatur, non minus centum
paſſibus profundis, ex aqua poſtquam argen
tum detraxiſſes, inſperſi agri adeò fœcundi
reddebantur, vt ſemel in vita inſperſiſſe ſuffi
ceret. Itaque omnis terra quæ latet, velut &
hominum viſcera, alicui vſus eſt. Sed nos ha
rum rerum inquiſitionem, partim ob igno
rantiam, partim ob auaritiam negligere ſole
mus. Sunt vbique, dico etiam in vrbibus, ne
dum agris, lapides in terra varij, varijque
vſus terrarum genera, tum varij coloris me
tallica pleráque: ſed non in montibus tantùm
quærimus. Indicio autem eſt ſic eſſe, cum quę
olim terræ infœcundæ haberentur, vt Ger
mania, argenti nunc ſit feraciſſima: aliæ de
ſierunt poſtquam feraces fuerant. Cauſa eſt,
quod cum vbique metalla, & lapides, & ſucci
ſint, temporum ſucceſſu terra euaneſcente
deteguntur, alia creſcente occultantur, vt re
ctè videatur dixiſſe Anaxagoras, quaſi in om
nibus eſſe omnia, verùm in montibus præter
copiam, hoc eſt, vtilitatis, quæ aquæ ad hu
miliora loca, ſi quæ occurrant, facilè deriuan
tur. In agris autem aquam quæ ſub terra ma
nat, cùm exigua ſit, exhauriendo ſiccabimus
prius, inde muro aut ſaxis loca, ex quibus ma
nat, impediemus atque obſtruemus. Siçque
cuniculos ad euertenda oppida etiam ſub
aqua effodiunt, & foſſas ipſas fodiendo ſub
ipſis ſuperant. Alio modo per circuitus dedu
cta aqua, vt etiam apud Herodotum Cyrus
docetur à Crœſo flumina exinanimus, rurſus
tamen in priorem alueum inferius deducen
tes: eodem modo etiam ſub terra fluentes ri
uulos aliò auertere licebit, in eoſdem rurſus
deducentes, vt ſic effodere infra aquam poſ
ſimus. Sunt & loca humiliora, in quæ tradu
cimus quandoque illam, non amplius reducen
tes: quo præſidio in montibus maximè vti
conceditur, ob loci altitudinem. Nam aqua
quæ paſſim ſub terra inuenitur, neque admo
dum profunda, nec æqualis, nec continua exi
ſtit. Quòd profunda non ſit, oſtendunt muro
rum fundamenta & ædium, quæ plerunque
ad terram quæ ſub aqua eſt, pertingunt. Quòd
non æqualis ſit altitudinis, diuerſitas profun
ditatis puteorum declarat. Quòd non conti
nua, ſed frequentibus riuulis deriuetur, facilè
eſt intelligere, cùm duorum puteorum aquæ
vix ſenis paſſibus diſtantium admodum ſa
pore, & ſalubritate diſſideant. Deducuntur
autem riuuli non recto tramite, ſed & ple
runque tortuoſi, vel ob alterius aquæ occur
ſum, vel ob lapides media in via conſtitutos,
vel quia cauitatem quandam in quam com
modius confluant aquæ inuenerunt. Ergo ſi
ſub ea fodere libeat, liceat (vt dixi) tribus mo
dis, tetráſque diuerſi generis, lapides, metal
la, ſuccos, ac reliqua huiuſmodi inuenire.
Sed ad terrarum rurſus vſum deuenio.
In
Valdeburgia Germaniæ, argillæ genus eſt
denſum ac pingue, tenuiſſimæque ſubſtan
tiæ, quod nec ignibus læditur, nec liquo
res ſorbet, nec exudat. Videntur enim fi
gulinorum vaſorum eſſe hæ quinque laudes,
vt ſint leuiſſima, vt non ſorbeant, vt non
exudent, vt non facilè frangantur, vt ignibus
reſiſtant. Mirum quàm parua diuerſitate,
quòd vaſa ſua ignibus non frangantur, Flo
rentini in condiendis cibis commodi aſſe
quantur: Mediolanenſes non: fiunt tamen
vbique, ſi quis rationem ſciat conficiendi
optima, ſcilicet è terra illa quæ ad figulina
vaſa pro liquandis metallis conficienda in
vſu eſt. Terra autem illa è lapide metallicam
partem continente fit. Quis enim dubitet,
vaſa quæ ſuſtinent auri & argenti liquati
vim, coquendis cibis non ſufficere? Itaque mi
hi ex tali terra lebetem pro vſu paraui, æter
nam propè rem, niſi concutiatur: nam ab ig
ne nihil patitur. Manifeſtum eſt igitur, quòd
tenuem oportet eſſe argillam, imò tenuiſ
ſimam, & natura leuem ac pinguem. Hoc
genus ſi bene ſubigatur, ac diu, vaſa efficit
Valdeburgia Germaniæ, argillæ genus eſt
denſum ac pingue, tenuiſſimæque ſubſtan
tiæ, quod nec ignibus læditur, nec liquo
res ſorbet, nec exudat. Videntur enim fi
gulinorum vaſorum eſſe hæ quinque laudes,
vt ſint leuiſſima, vt non ſorbeant, vt non
exudent, vt non facilè frangantur, vt ignibus
reſiſtant. Mirum quàm parua diuerſitate,
quòd vaſa ſua ignibus non frangantur, Flo
rentini in condiendis cibis commodi aſſe
quantur: Mediolanenſes non: fiunt tamen
vbique, ſi quis rationem ſciat conficiendi
optima, ſcilicet è terra illa quæ ad figulina
vaſa pro liquandis metallis conficienda in
vſu eſt. Terra autem illa è lapide metallicam
partem continente fit. Quis enim dubitet,
vaſa quæ ſuſtinent auri & argenti liquati
vim, coquendis cibis non ſufficere? Itaque mi
hi ex tali terra lebetem pro vſu paraui, æter
nam propè rem, niſi concutiatur: nam ab ig
ne nihil patitur. Manifeſtum eſt igitur, quòd
tenuem oportet eſſe argillam, imò tenuiſ
ſimam, & natura leuem ac pinguem. Hoc
genus ſi bene ſubigatur, ac diu, vaſa efficit