Cardano, Girolamo, De subtilitate, 1663

Page concordance

< >
Scan Original
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
< >
page |< < of 403 > >|
    <archimedes>
      <text>
        <body>
          <chap>
            <p type="main">
              <s id="s.000141">
                <pb pagenum="360" xlink:href="016/01/009.jpg"/>
              rurſus peruenire videtur neceſſarium? </s>
              <s id="s.000142">Siue
                <lb/>
              enim trahatur caloris vi, ſeu ſpontè deſcen­
                <lb/>
              dat oleum, quantum ad vacui rationem at­
                <lb/>
              tinet, nihil intereſſe videtur. </s>
              <s id="s.000143">Attamen ex­
                <lb/>
              perimentum edocet, ardere quidem lucer­
                <lb/>
              nam, & ſic ſenſim vacuam reddi: ſpontè
                <lb/>
              autem oleum nequaquam deſcendere. </s>
              <s id="s.000144">Cau­
                <lb/>
              ſa igitur eſt, quòd ignis calefaciendo rariùs
                <lb/>
              ac tenuiùs efficit oleum: id rarius factum
                <lb/>
              intumeſcit, & per D, foramen exuberat,
                <lb/>
              leuiſſimáque eius pars interim aſcendit ad
                <lb/>
              ſummum lucernæ, vbi A, ſcripſimus: quæ
                <lb/>
              cum multo aëre referta ſit, locum aëre com­
                <lb/>
              plet, ac ſic ſenſim augetur, dum
                <expan abbr="oleũ">oleum</expan>
              effundi­
                <lb/>
              tur. </s>
              <s id="s.000145">Quamobrem & illud diligenter cauere
                <lb/>
              neceſſarium eſt, ne canalis D E F, iuſto bre­
                <lb/>
                <arrow.to.target n="marg12"/>
                <lb/>
              uior ſit, aut ellychnium in F, maius: nam
                <lb/>
              vtroque modo oleum nimio calore celeriùs
                <lb/>
              intumeſcit, adeò vt effundatur. </s>
              <s id="s.000146">Hac ratione
                <lb/>
              excogitarunt Athenienſes lucernam ante
                <lb/>
              Mineruæ ſimulachrum, quæ toto anno ar­
                <lb/>
              deret. </s>
              <s id="s.000147">Nam A B C D, ſpatium auctum erat
                <lb/>
              iuxta multitudinem dierum anni: commo­
                <lb/>
              diùs forſan fuerit, ſi ſubere craticulæ ferreæ
                <lb/>
              ſuſtententur. </s>
              <s id="s.000148">Ideóque in vaſe maximo
                <lb/>
              oleum effuſum, perſeuerante flamma el­
                <lb/>
              lychnij ſufficiet in totum annum. </s>
              <s id="s.000149">Vt verò
                <lb/>
              perſeueret flamma, ellychnium comburi non
                <lb/>
              debet. </s>
              <s id="s.000150">Tale fit è ligno Carpaſio, hoc enim
                <lb/>
              non vritur: aut, vt inferiùs docebimus, è la­
                <lb/>
              pidum cruſtarum filis.
                <lb/>
                <arrow.to.target n="marg13"/>
              </s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.000151">
                <margin.target id="marg11"/>
              Lucerna mi­
                <lb/>
              rabilis.</s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.000152">
                <margin.target id="marg12"/>
              Lucerna toto
                <lb/>
              anno
                <expan abbr="ardẽs">ardens</expan>
              .</s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.000153">
                <margin.target id="marg13"/>
              Vbique tria
                <lb/>
              ſunt, mate­
                <lb/>
              ria, forma
                <lb/>
              & anima.</s>
            </p>
            <p type="main">
              <s id="s.000154">Materia igitur vbique eſt, illa verò ſine
                <lb/>
              forma eſſe non poteſt, quare & formam vbi­
                <lb/>
              que eſſe neceſſe eſt: ſed & animam quan­
                <lb/>
              dam, ſeu quòd vbique fiat generatio, ſeu
                <lb/>
              quod magis ad præſentem attinet tractatio­
                <lb/>
              nem, in quocunque corpore, cùm extra lo­
                <lb/>
              cum ſuum fuerit, motus principium eſſe vi­
                <lb/>
              deatur. </s>
              <s id="s.000155">At motus non ab anima, ſed à na­
                <lb/>
              tura eſt. </s>
              <s id="s.000156">Mea nihil intereſt, modò ( quod ad
                <lb/>
              præſentem mihi ſolùm tractationem neceſ­
                <lb/>
              ſarium eſt ) fatearis principium eſſe quod­
                <lb/>
              dam motus: nam de anima, an omnis natu­
                <lb/>
              ra anima ſit poſteriùs conſiderandum. </s>
              <s id="s.000157">Nunc
                <lb/>
              ſatis ſit, cùm miſta omnia ſint corporea aut
                <lb/>
              ſimplicia, quædam ex his vt leuia ſursùm,
                <lb/>
              alia deorsùm ferri vt grauia: neque verò
                <lb/>
              impelluntur: nam violenter ad propria re­
                <lb/>
              mearent: nec trahuntur: locus enim acci­
                <lb/>
              dens eſt, & elementum ipſum non trahit
                <lb/>
              vbique: vt cùm aqua ſursùm fuerit. </s>
              <s id="s.000158">Inti­
                <lb/>
              mum igitur eſt, quo mouetur elementum,
                <lb/>
              aut ab elemento mixtum. </s>
              <s id="s.000159">Dico etenim mix­
                <lb/>
              tum, vt lapidem, à terra, quæ in ipſo eſt
                <lb/>
              deorsùm moueri, aut aqua. </s>
              <s id="s.000160">Siquidem mix­
                <lb/>
              ta & ipſa ab elemento, aut elementis, quæ
                <lb/>
              in ipſis dominantur, moueri ſolent. </s>
              <s id="s.000161">Cùm
                <lb/>
              verò corpora ipſa eiuſdem non fuerint ge­
                <lb/>
              neris, eodem in loco eſſe non poſſunt: nam
                <arrow.to.target n="marg14"/>
                <lb/>
              materia illa duas haberet ſimul formas. </s>
              <s id="s.000162">Plus
                <lb/>
              verò eſſe ac minùs de eodem corpore, oſten­
                <lb/>
              dunt oua vitrea, quæ cùm exuguntur, ex par­
                <lb/>
              uulo foramine aquam trahunt: nam aër ille
                <lb/>
              rarior factus ob attractionem denuò cogi­
                <lb/>
              tur, occupátque minorem locum quàm priùs,
                <lb/>
              atque ſic ne vacuum detur, aquam ad ſe
                <lb/>
              trahit. </s>
              <s id="s.000163">Igitur aër ipſe cogi poteſt, ac ſeip­
                <lb/>
              ſum ſubingredi, eadémque ratione rarior
                <lb/>
              euadere: vtque eſt terminus quidam in rari­
                <lb/>
              tate, qui vacui rationem habet atque ſic
                <lb/>
              mouet, ita denſitatis alius, quem ſi quis
                <lb/>
              præterire nitatur, motum excitat, qui vo­
                <lb/>
              catur impulſus. </s>
              <s id="s.000164">Fit igitur impulſus, vel cùm
                <lb/>
              corpus locum alterius ſubingreditur, vel cùm
                <lb/>
              idem corpus adeò craſſeſcit, vt tantam craſſi­
                <lb/>
              tiem ferre non queat: tunc enim locum alium
                <lb/>
              atque ampliorem quærens, motum impulſus
                <lb/>
              excitat: vtque à vacuo & raritate nimia attra­
                <lb/>
              ctio fit, ſic à denſitate maiore aut corporum
                <lb/>
              coïtione in vnum, impulſio, quæ attractioni
                <lb/>
              contraria eſt. </s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.000165">
                <margin.target id="marg14"/>
              Duo corpora
                <lb/>
              in eodem loco
                <lb/>
              eſſe non poſ­
                <lb/>
              ſunt.</s>
            </p>
            <p type="main">
              <s id="s.000166">Igitur quòd corpora ſimilia coëant & ra­
                <lb/>
                <arrow.to.target n="marg15"/>
                <lb/>
              reſcant, ab experimento acceptum eſt: ſed
                <lb/>
              ratio non adeò clara. </s>
              <s id="s.000167">Alexander putat ma­
                <lb/>
              teriam habere potentiam ad formas diuer­
                <lb/>
              ſas, quarum quantitates materiæ diuerſæ
                <lb/>
              ſunt: veluti ſi ex aqua fiat aër, quòd aër
                <lb/>
              minorem poſtulet materiam, materia illa
                <lb/>
              rareſcit, quod in igne dum è puluere fit, ma­
                <lb/>
              nifeſtè videmus. </s>
              <s id="s.000168">At condenſari & rareſce­
                <lb/>
              cere, eſt formam ex parte mutare. </s>
              <s id="s.000169">Cúm enim
                <lb/>
              aër cogitur, ad aquæ naturam tranſit. </s>
              <s id="s.000170">Vn­
                <lb/>
              de in cucurbitulis lintea madefacta cogunt
                <lb/>
              aërem, atque ideò magis trahunt. </s>
              <s id="s.000171">Igitur
                <lb/>
              quæ rareſcunt vel condenſantur, formam
                <lb/>
              partim mutant. </s>
              <s id="s.000172">At forma corporis, formam
                <lb/>
              elementi ſequitur. </s>
              <s id="s.000173">Repugnat igitur, duo
                <lb/>
              corpora ſimul eſſe, non ob materiam, quæ
                <lb/>
              potentia tantùm in loco eſt, & locum occu­
                <lb/>
              pat, & decernit ſibi quantitatem poteſtate
                <lb/>
              quidem ſola, non actu, ſed ob formarum di­
                <lb/>
              uerſitatem. </s>
              <s id="s.000174">Condenſari igitur corpus po­
                <lb/>
              teſt, quod ſimiles habet partes, non autem
                <lb/>
              corpora ſe penetrare poſſunt. </s>
              <s id="s.000175">Porrò in con­
                <lb/>
              denſatione videtur difflari aliquid tenuius,
                <lb/>
              aut exprimi. </s>
              <s id="s.000176">Sed ſi ita eſt, videbitur quod
                <lb/>
              rareſcit, aut condenſat generari. </s>
              <s id="s.000177">Verùm ele­
                <lb/>
              mentorum mutatio adeò facilis eſt in con­
                <lb/>
              iuncta & ſimilia, vt non omninò vera
                <lb/>
              generatio videatur. </s>
              <s id="s.000178">Nam ex aqua in le­
                <lb/>
              bete aër fit ob ignis calorem: ignis au­
                <lb/>
              tem nihil generat. </s>
              <s id="s.000179">Non igitur eſt hæc ge­
                <lb/>
              neratio elementorum, ſed tranſmutatio quæ­
                <lb/>
              dam ad affinia. </s>
              <s id="s.000180">Dicemus autem de hoc in­
                <lb/>
              feriùs. </s>
            </p>
            <p type="margin">
              <s id="s.000181">
                <margin.target id="marg15"/>
              Corporum
                <lb/>
              vnitio quo­
                <lb/>
              modo fiat.</s>
            </p>
            <p type="main">
              <s id="s.000182">Ergo in vniuerſum tres erunt motus nà­
                <lb/>
                <arrow.to.target n="marg16"/>
                <lb/>
              turales. </s>
              <s id="s.000183">Primus quidem ac validiſſimus à va­
                <lb/>
              cui fuga, ſed veriùs à forma elementi, cùm
                <lb/>
              maiorem raritatem non admittat, nec ma­
                <lb/>
              teriæ partes ſeparari vnquam queant. </s>
              <s id="s.000184">Cùm
                <lb/>
              igitur in follibus apertio maior fit, quàm
                <lb/>
              paucus ille aër ferre poſſit, primùm rarior
                <lb/>
              redditus, cùm materia prima ſeperationem
                <lb/>
              non admittat, aër ille non ſuſtinens maio­
                <lb/>
              rem raritatem, aut aliquid ad ſe trahit, aut
                <lb/>
              folles omninò diſrumpit. </s>
              <s id="s.000185">Non igitur à va­
                <lb/>
              cuo motus vllus, ſed à formis ipſis maximè
                <lb/>
              aëris, dum ampliùs diuelli nequit, nec ſe­
                <lb/>
              parari, fieri conſueuit. </s>
              <s id="s.000186">Eſſe autem hunc mo­
                <lb/>
              tum naturalem, oſtendit conſenſus in hoc
                <lb/>
              vniuerſi, & obedientia omnium corporum,
                <lb/>
              quæ relictis propriis motibus, vt huic ſa­
                <lb/>
              tisfaciant, aſcendunt ſpontè grauia, deſcen­
                <lb/>
              dúntque leuia. </s>
              <s id="s.000187">Secundus ( vt dixi ) è directo
                <lb/>
              huic contrarius, ſpecie quidem vt primus
                <lb/>
              à vacuo fit. </s>
              <s id="s.000188">Hic ne corpora ſe mutuò pene­
                <lb/>
              trent factus videtur, ſed veriùs oppoſitam
                <lb/>
              priori ob rationem, ne ſcilicet forma plus
                <lb/>
              iuſto, quàm debeat materiæ primæ conſe­
                <lb/>
              quatur, ſicut in priore ne iuſto minùs. </s>
              <s id="s.000189">Hunc </s>
            </p>
          </chap>
        </body>
      </text>
    </archimedes>