1
ponuntur, ita ſe habent ad poſteriora, vt eorum auxilio poſteriora cognoſcantur; quaſi poſte
riora à prioribus illuſtrantur. Itaque tùm propriè via doctrinæ vocatur cuius initium illud per
petuò debet eſſe, vt ex eo quis facilius addiſcat; neque rei principium neceſſariò, a niſi fortè idem
ſit natura cognitum & nobis, aut iam per aliud notum nobis notuerit. Hęc verò duplex eſſe ſolet,
vel à principiis ad ea quę naſcuntur ex principiis, vel ad principia, & à notis nobis ad ea quę ſunt
nota natura, ex quibus vtriſque vna via conflatur qua vniuerſa cuiuſque rei ſcientia conficitur.
Progreſſum à notis nobis reſolutionem appellare ſolent; eum qui eſt à principiis, compoſitionem:
illum qui ex vtroque proceſſu conſtituitur, appellant regreſſum ſiue circulum ἀναλυσιν, σύνθεσὶν
& κυκλον quæ quandoque. Platonici ſuis vocibus expreſſerunt ἀναπτυξιν, σύνπτυξιν & ἀνέλιξιν,
& mentem autumant imitari curſores in ſtadio, qui modo à carcere currunt ad calcem, alias à
calce ad carcerem, nonunquam etiam gyro illo à carcere ad calcem & à calce ad carcerem. Di
uidens communiter & propriè ſumitur: etenim procedit à notis nobis & confuſis ad nota natura,
& diſtincta, atque hæc planè conuenit cum reſolutione, rurſus eſt propriè generis in ſuas ſpecies
per oppoſitas differentias, atque hæc vtilis quidem, immò neceſſaria, ſed parua pars methodi.
Quare cùm tantum tribuit Pl. huic methodo (ipſe enim aliquid accuratè ſcripſit de diuiſione, ta
metſi non primus; cùm Pythagoræi de ipſa multò anteà diſputaſſent, ſed quia molliter & citra
artificium de diuiſione diſſeruerunt, eorum ratio non fuerit habita) cum, inquam, tantum tribuit
Plato huic methodo, eamque. vocat ἐριγκόν, ideſt, vallum philoſophiæ; crediderim ipſum ſume
re diuiſionem communius. Ariſtotelem verò propriam vim vocis perſequentem, vt errandi cauſ
ſam depelleret, de generis partitione fuiſſe locutum. Atque ille quidem progreſſus reſolutio vo
catur qui eſt à notis nobis, quia nota nobis, hoc eſt, quæ proximè apprehenduntur à mente rudi,
ſunt vel effectus & accidentia, vel compoſita ſimilia quę ſi cum cauſsis & principiis conferantur,
ſunt magis compoſita; etenim ad vnius rei conſtitutionem plures cauſſæ requiruntur & ſenſilis
materia potiſsimè, nanque horum quæ ſunt in materia ſenſili, ſcientiam conſequi volumus, &
cauſſas eorum quærimus quibus exiſtentia cauſſa materiæ ſenſilis accedit. itaque effectus ſunt
magis compoſiti; aliter idem eſſet cauſſa, & effectus, & accidentia ſimpliciter ſunt magis compo
ſita, quàm ſubſtantia compoſitione formali: quoniam exiſtentia accidentis requirit exiſtentiam
ſubſtantiæ, terminatur autem notitia complexa & ſimplici quæ dicitur mens; nam terminatur
demonſtratione quod eſt, atque item eſſentiæ comprehenſione, in quam demonſtratio nihil po
teſt, vt patet 6. Met. b Proptereà reſolutione perducitur in notitiam Dei Optimi Maximi,
c & in animi cognitionem quę eſt principium: itaque eius cognitio non ſcientia, ſed hiſtoria
nuncupatur. Quanquam non vniuſmodi eſt via qua nos in animi cognitionem deducimur,
quippe ab obiectis ad functiones, ab his ad facultates: hæc planè reſoluens quæ à functionibus
ad facultates, illam quæ ab obiectis, eſſe cenſeo componentem: eſt enim ab efficiente ad effe
ctum; eoque magis moueor vt ita credam, quòd poſthàc proceſſum ex fine reſoluentem eſſe in
telligemus; ergo cùm operatio ſit finis, ab illa erit proceſſus reſoluens, ſimilique modo vbi ſit
ab efficiente proceſſus, eſſe componentem, efficientis enim vis eſt deducere poteſtates ad actum,
& ex materia & forma vnum facere; proptereà cùm obiecta efficientis munere fungantur,
proceſſus ab obiectis erit componens. Ad hanc vt adminiculantem, vel imitatricem, ſicut de
dialecticis inſtrumentis anteà diximus, analogiam referimus, cuius auxilio deduxit nos Ariſto
teles in notitiam materię primæ: eſt enim & hæc à notis nobis ad nota natura, niſi quòd valet in
iis quæ aliena, non propria ſpecie noſcuntur, & per ea quæ reſoluendo cognoſcimus in alio,
probat illa quæ inſunt in propoſito. proptereà νόθος λόγος ab Ariſtotele nuncupatur qua ma
teria propter ſummam obſcuritatem, Deus propter clariſsimum lumen cognoſcitur, & ἀναλογια,
quoniam eſt collatio duarum habitudinum, materiæ, ſcilicet, naturalis ad compoſitum natu
rale & artificioſæ ad opera artis. Sed ſpeciali quadam vi reſolutio eſt progreſſus à fine ad ea
quæ ſunt eius gratia: tamen non eſt hoc viæ, ſed ordinis, vt poſteà docebimus: ille verò pro
greſſus qui eſt à principiis, eſt compoſitio, cùm ſuperiori ſit contrarius. Cæterùm ordo inter
cedit inter has vias. Nam poſteriora, hoc eſt, effectus & accidentia ſunt nobis notiora
quàm cauſſæ & ſubſtantiæ: ideoque reſolutio præcedit vſque adeò, vt hic progreſſus ſit no
bis à natura datus, vt etiam ſi velimus, euitari nullo modo queat; attamen tùm ſcientia com
pletur, vbi cauſſæ quæ per reſolutionem inuentæ fuerunt, quaſi facto quodam circulo ad effe
ctus applicantur, ideoque compoſitio ſola facit ſcientiam: tametſi primus ille progreſſus me
thodo ſatisfaciat. nam quanuis alter etiam qui dicitur regreſſus, ſit neceſſarius; nihilominus
negligitur in methodis: quia ſatis ſit indicaſſe cauſſam, ea verò cùm ſuaptè natura ſit perſpi
cua, ſtatim monſtret effectum qui naſcitur ab ipſa. Verùm quia fit nonnunquam vt effectus
ſit nobis, & natura ignotus, & cauſſa ipſa detegatur, non ex effectu proprio, ſed ex alia priore
cauſſa, vel ex aliis adnexis & comitantibus effectui, aut cauſſæ, cauſſaque perſpecta nos in noti
tiam ducat effectus illius ignoti, & generaliter vbi cauſſa prius noſcatur quàm effectus, vt
ponuntur, ita ſe habent ad poſteriora, vt eorum auxilio poſteriora cognoſcantur; quaſi poſte
riora à prioribus illuſtrantur. Itaque tùm propriè via doctrinæ vocatur cuius initium illud per
petuò debet eſſe, vt ex eo quis facilius addiſcat; neque rei principium neceſſariò, a niſi fortè idem
ſit natura cognitum & nobis, aut iam per aliud notum nobis notuerit. Hęc verò duplex eſſe ſolet,
vel à principiis ad ea quę naſcuntur ex principiis, vel ad principia, & à notis nobis ad ea quę ſunt
nota natura, ex quibus vtriſque vna via conflatur qua vniuerſa cuiuſque rei ſcientia conficitur.
Progreſſum à notis nobis reſolutionem appellare ſolent; eum qui eſt à principiis, compoſitionem:
illum qui ex vtroque proceſſu conſtituitur, appellant regreſſum ſiue circulum ἀναλυσιν, σύνθεσὶν
& κυκλον quæ quandoque. Platonici ſuis vocibus expreſſerunt ἀναπτυξιν, σύνπτυξιν & ἀνέλιξιν,
& mentem autumant imitari curſores in ſtadio, qui modo à carcere currunt ad calcem, alias à
calce ad carcerem, nonunquam etiam gyro illo à carcere ad calcem & à calce ad carcerem. Di
uidens communiter & propriè ſumitur: etenim procedit à notis nobis & confuſis ad nota natura,
& diſtincta, atque hæc planè conuenit cum reſolutione, rurſus eſt propriè generis in ſuas ſpecies
per oppoſitas differentias, atque hæc vtilis quidem, immò neceſſaria, ſed parua pars methodi.
Quare cùm tantum tribuit Pl. huic methodo (ipſe enim aliquid accuratè ſcripſit de diuiſione, ta
metſi non primus; cùm Pythagoræi de ipſa multò anteà diſputaſſent, ſed quia molliter & citra
artificium de diuiſione diſſeruerunt, eorum ratio non fuerit habita) cum, inquam, tantum tribuit
Plato huic methodo, eamque. vocat ἐριγκόν, ideſt, vallum philoſophiæ; crediderim ipſum ſume
re diuiſionem communius. Ariſtotelem verò propriam vim vocis perſequentem, vt errandi cauſ
ſam depelleret, de generis partitione fuiſſe locutum. Atque ille quidem progreſſus reſolutio vo
catur qui eſt à notis nobis, quia nota nobis, hoc eſt, quæ proximè apprehenduntur à mente rudi,
ſunt vel effectus & accidentia, vel compoſita ſimilia quę ſi cum cauſsis & principiis conferantur,
ſunt magis compoſita; etenim ad vnius rei conſtitutionem plures cauſſæ requiruntur & ſenſilis
materia potiſsimè, nanque horum quæ ſunt in materia ſenſili, ſcientiam conſequi volumus, &
cauſſas eorum quærimus quibus exiſtentia cauſſa materiæ ſenſilis accedit. itaque effectus ſunt
magis compoſiti; aliter idem eſſet cauſſa, & effectus, & accidentia ſimpliciter ſunt magis compo
ſita, quàm ſubſtantia compoſitione formali: quoniam exiſtentia accidentis requirit exiſtentiam
ſubſtantiæ, terminatur autem notitia complexa & ſimplici quæ dicitur mens; nam terminatur
demonſtratione quod eſt, atque item eſſentiæ comprehenſione, in quam demonſtratio nihil po
teſt, vt patet 6. Met. b Proptereà reſolutione perducitur in notitiam Dei Optimi Maximi,
c & in animi cognitionem quę eſt principium: itaque eius cognitio non ſcientia, ſed hiſtoria
nuncupatur. Quanquam non vniuſmodi eſt via qua nos in animi cognitionem deducimur,
quippe ab obiectis ad functiones, ab his ad facultates: hæc planè reſoluens quæ à functionibus
ad facultates, illam quæ ab obiectis, eſſe cenſeo componentem: eſt enim ab efficiente ad effe
ctum; eoque magis moueor vt ita credam, quòd poſthàc proceſſum ex fine reſoluentem eſſe in
telligemus; ergo cùm operatio ſit finis, ab illa erit proceſſus reſoluens, ſimilique modo vbi ſit
ab efficiente proceſſus, eſſe componentem, efficientis enim vis eſt deducere poteſtates ad actum,
& ex materia & forma vnum facere; proptereà cùm obiecta efficientis munere fungantur,
proceſſus ab obiectis erit componens. Ad hanc vt adminiculantem, vel imitatricem, ſicut de
dialecticis inſtrumentis anteà diximus, analogiam referimus, cuius auxilio deduxit nos Ariſto
teles in notitiam materię primæ: eſt enim & hæc à notis nobis ad nota natura, niſi quòd valet in
iis quæ aliena, non propria ſpecie noſcuntur, & per ea quæ reſoluendo cognoſcimus in alio,
probat illa quæ inſunt in propoſito. proptereà νόθος λόγος ab Ariſtotele nuncupatur qua ma
teria propter ſummam obſcuritatem, Deus propter clariſsimum lumen cognoſcitur, & ἀναλογια,
quoniam eſt collatio duarum habitudinum, materiæ, ſcilicet, naturalis ad compoſitum natu
rale & artificioſæ ad opera artis. Sed ſpeciali quadam vi reſolutio eſt progreſſus à fine ad ea
quæ ſunt eius gratia: tamen non eſt hoc viæ, ſed ordinis, vt poſteà docebimus: ille verò pro
greſſus qui eſt à principiis, eſt compoſitio, cùm ſuperiori ſit contrarius. Cæterùm ordo inter
cedit inter has vias. Nam poſteriora, hoc eſt, effectus & accidentia ſunt nobis notiora
quàm cauſſæ & ſubſtantiæ: ideoque reſolutio præcedit vſque adeò, vt hic progreſſus ſit no
bis à natura datus, vt etiam ſi velimus, euitari nullo modo queat; attamen tùm ſcientia com
pletur, vbi cauſſæ quæ per reſolutionem inuentæ fuerunt, quaſi facto quodam circulo ad effe
ctus applicantur, ideoque compoſitio ſola facit ſcientiam: tametſi primus ille progreſſus me
thodo ſatisfaciat. nam quanuis alter etiam qui dicitur regreſſus, ſit neceſſarius; nihilominus
negligitur in methodis: quia ſatis ſit indicaſſe cauſſam, ea verò cùm ſuaptè natura ſit perſpi
cua, ſtatim monſtret effectum qui naſcitur ab ipſa. Verùm quia fit nonnunquam vt effectus
ſit nobis, & natura ignotus, & cauſſa ipſa detegatur, non ex effectu proprio, ſed ex alia priore
cauſſa, vel ex aliis adnexis & comitantibus effectui, aut cauſſæ, cauſſaque perſpecta nos in noti
tiam ducat effectus illius ignoti, & generaliter vbi cauſſa prius noſcatur quàm effectus, vt