1
reliquæ nihil ad Ariſtotelem. Practicarum finis eſt generatim bonum humanum cuius habitus
prudentia nominatur. eius verò tria ſunt membra ſicut etiam bonum humanum tres continet ha
bitudines, aut enim habenti ipſi bonum eſt, quod cùm ex aſſuetudine partum ſit quam Gręci vocant
ἔθος, ἠθικὸν appellatur, aut eſt bonum familiæ & τῷ ο̂ικῳ. cuius gubernatio dicitur œconomia,
à qua prudentia œconomica denominatur aut eſt bonum reip. cuius gubernatio cùm politia dica
tur à Gręcis etiam facultati & prudentię politicę nomen dedit. Hęc ergo philoſophia ſpectat, quę
in ſeſe rationem continet boni, quod agendo comparatur, & pulchri quòd contemplando accedit,
nihil infra ipſa reſpiciens, quaſi quicquid infra eſt, ſeruile habendum ſit. Cùm tamen & ſępe de
artibus incidat ſermo, in methodis Ariſtoteleis, aliqua de ipſis vniuersè ſcribere placet quę valeant
ſcilicet ad pręceptoris noſtri ſententias illuſtrandas. Iam docuimus, vt in artibus illæ quoque re
ponantur quę nullum opus ex operatione relinquunt, quòd non ex conſilio & electione proficiſcan
tur, vt illæ quas practicas propriè dicimus. & quòd imitantur. artes operando, non conſultantes
quid ex quo agendum ſit, & ſi nihil ex operatione relinquunt, non ex eo naſcitur, quia ſint actio
nes animi, ex eorum genere quas immanentes vocant; ſed quòd in ea materia ſe exercent quę non
retinet ſpeciem impreſſam ab artifice, vt lignum retinet ſcamni formam, exempli g. ſoni ſubiectum
eſt aër, ſed eius ſpecies ex abſentia ſonantis euaneſcit. ita & motionis ſpecies quæ oritur ex arte
ſaltandi, manet in ipſa motione, & cum ipſa tantum propagatur. itaque & mens quę in eiuſmodi
verſatur operationibus effectricis non autem practicę nomine digna eſt habita. Nunc eas multi
fariam partiri philoſophi videntur. Primùm quidem ex modo quo finem ſuum conſequi poſſunt,
aut enim earum finis eſt in facientis poteſtate poſitus, ita vt nunquàm artifex ſuo fine fruſtretur,
ſi omnia aptè & appoſitè fecerit, vt finem conſequatur. Sunt & artes quarum finis non ab artifice,
ſed ab alio pendet, in quibus etiam magnam partem ſolet habere fortuna, has facultatis nomine
notare voluerunt, quia facultas incertum euentum præſeferat, & infinitatem. & cùm incertos ſuc
ceſſus habeant, locum dare conſultationi videntur, qua vel ſic vel aliter faciendum eſſe iudicetur,
vt propoſito fine potiantur, (ſemper enim reſpiciunt finem, licet ipſum non ſemper aſſequi poſsint)
à coniectura coniectrices dictæ ſunt. tales ſunt Dialectica, Oratoria, Medicina, Nautica, Militaris.
Proinde cùm finis in earum poteſtate non ſit, ab iis non ſolet finis, ſed officium deſiderati duntaxat.
Secundò diſtribuuntur artes ex modo faciendi. vt quamuis & marmorarius & lutarius & fuſor
ſtatuam faciant, quia non ſit idem omnium faciendi modus, artifices ijdem non ſunt. Non ſanè dico
eoſdem non eſſe artifices, quòd eandem materiam non tractent: ſed non eodem modo. Nanque etiam
idem artifex eſſe poteſt, qui fundendo ſtatuam facit ex auro & plumbo. Itaque notabat Galenus
a ętatis ſuę medicos qui medicinam ſecarent in totidem partes, quot ſunt corporis humani & quidam
Romę eſſent ocularij medici, nonnulli auricularij, neque enim id ex artis natura cùm vna ſit partium
omnium medicina: ſed ex commoditate naſcebatur. ſiquidem eam artis portionem profiterentur è qua
victum ſibi parare poſſe ſperarent, cęteras negligebant. quòd ſi victui neceſſaria non ſuppeditaſſet
ea portio medicinę, quemadmodum euenire ſolebat in Gręcia, aut ſolum vertere cogebantur, aut
alias artis medicę partes exercere. Tertiò vel artes materiam faciunt, vel parant, vel perficiunt id
quod natura non potuit abſoluere, vel etiam miniſtrę ſunt ad quas etiam referri dicimus organicas.
faciunt materiam figuli, dum lateres ędificatori efficiunt, materiam parant fabri qui ferrum repurgant.
abſoluunt ea quę natura pręſtare non poteſt, vt lanifices; miniſtrant, vel quę faciunt inſtrumenta.
vt frenorum fabricatrix equeſtri, vel quę impedimenta remouent, & applicant agentia principia
ad patientia. Quamobrem Medici clamant, Naturas eſſe morborum curatrices, modicos autem mini
ſtros. Poſtremò ex fine diſtinguuntur. quòd variis modis ad humanos vſus accommodentur. etenim
aut neceſsitatis ergò operantur, aut commodi, aut voluptatis. ex hoc ordine ſunt κοσμητικαὶ dictæ,
ideſt ornatrices & fortè μεμητικαὶ, i. imitatrices, vt poëtica. hæ quę in ſolam voluptatem collimant,
mea quidem ſententia ſunt omnium abiectiſsimę; quippe quę ſolum illam animi noſtri partem
reſpiciant, quę bruta eſt. quę commodum ſolum intendunt, cęteris pręferendæ, ſunt enim vt bene ho
mini ſit: atqui multò pręſtantius eſt eſſe bene, quàm eſſe ſimpliciter. b Omnes tamen vniuersè lon
giſsimo tractu practicis & contemplantibus cedunt, & ipſis origine & natura poſteriores, ſunt:
etenim politicæ ſeruiunt cuius vniuerſa officia poſita ſunt in eo quòd ociosè contemplari valea
mus, illę omnium infimæ quę reponuntur in miniſtris, quòd natura cedant, cum in aliarum gratiam in
uentæ fuerint, & origine poſteriores ſint. Nam veriſimile eſt, niſi vtens eſſet, nullum fore officium inſtru
menti, c vt niſi fuerit qui colat domum, fruſtra futura ſit domus. Omnibus his analytica vilior &
origine poſterior. quin omnes ſcientiæ & artes recta ratione vtuntur, illæ quidem contemplantes, hæ verò
efficientes, & practicæ recta ratione agentes, quæ prudentia nominatur. Porrò rectæ rationis regu
las analytica docet: itaque omnibus ancillatur. & prius generatim bonę artificum operationes exti
terunt quàm regulę traditæ, vt prius aliquis verum contemplando concluſit, ex hoc regulę obſeruatę
quibus verum concludi poſſet. d Igitur analytica omnibus his & origine & natura poſterior. Sed his
omiſsis in quæ nulla dubitatio cadit, ad practicas accedamus & eas cum ſpeculantibus comparemus.
reliquæ nihil ad Ariſtotelem. Practicarum finis eſt generatim bonum humanum cuius habitus
prudentia nominatur. eius verò tria ſunt membra ſicut etiam bonum humanum tres continet ha
bitudines, aut enim habenti ipſi bonum eſt, quod cùm ex aſſuetudine partum ſit quam Gręci vocant
ἔθος, ἠθικὸν appellatur, aut eſt bonum familiæ & τῷ ο̂ικῳ. cuius gubernatio dicitur œconomia,
à qua prudentia œconomica denominatur aut eſt bonum reip. cuius gubernatio cùm politia dica
tur à Gręcis etiam facultati & prudentię politicę nomen dedit. Hęc ergo philoſophia ſpectat, quę
in ſeſe rationem continet boni, quod agendo comparatur, & pulchri quòd contemplando accedit,
nihil infra ipſa reſpiciens, quaſi quicquid infra eſt, ſeruile habendum ſit. Cùm tamen & ſępe de
artibus incidat ſermo, in methodis Ariſtoteleis, aliqua de ipſis vniuersè ſcribere placet quę valeant
ſcilicet ad pręceptoris noſtri ſententias illuſtrandas. Iam docuimus, vt in artibus illæ quoque re
ponantur quę nullum opus ex operatione relinquunt, quòd non ex conſilio & electione proficiſcan
tur, vt illæ quas practicas propriè dicimus. & quòd imitantur. artes operando, non conſultantes
quid ex quo agendum ſit, & ſi nihil ex operatione relinquunt, non ex eo naſcitur, quia ſint actio
nes animi, ex eorum genere quas immanentes vocant; ſed quòd in ea materia ſe exercent quę non
retinet ſpeciem impreſſam ab artifice, vt lignum retinet ſcamni formam, exempli g. ſoni ſubiectum
eſt aër, ſed eius ſpecies ex abſentia ſonantis euaneſcit. ita & motionis ſpecies quæ oritur ex arte
ſaltandi, manet in ipſa motione, & cum ipſa tantum propagatur. itaque & mens quę in eiuſmodi
verſatur operationibus effectricis non autem practicę nomine digna eſt habita. Nunc eas multi
fariam partiri philoſophi videntur. Primùm quidem ex modo quo finem ſuum conſequi poſſunt,
aut enim earum finis eſt in facientis poteſtate poſitus, ita vt nunquàm artifex ſuo fine fruſtretur,
ſi omnia aptè & appoſitè fecerit, vt finem conſequatur. Sunt & artes quarum finis non ab artifice,
ſed ab alio pendet, in quibus etiam magnam partem ſolet habere fortuna, has facultatis nomine
notare voluerunt, quia facultas incertum euentum præſeferat, & infinitatem. & cùm incertos ſuc
ceſſus habeant, locum dare conſultationi videntur, qua vel ſic vel aliter faciendum eſſe iudicetur,
vt propoſito fine potiantur, (ſemper enim reſpiciunt finem, licet ipſum non ſemper aſſequi poſsint)
à coniectura coniectrices dictæ ſunt. tales ſunt Dialectica, Oratoria, Medicina, Nautica, Militaris.
Proinde cùm finis in earum poteſtate non ſit, ab iis non ſolet finis, ſed officium deſiderati duntaxat.
Secundò diſtribuuntur artes ex modo faciendi. vt quamuis & marmorarius & lutarius & fuſor
ſtatuam faciant, quia non ſit idem omnium faciendi modus, artifices ijdem non ſunt. Non ſanè dico
eoſdem non eſſe artifices, quòd eandem materiam non tractent: ſed non eodem modo. Nanque etiam
idem artifex eſſe poteſt, qui fundendo ſtatuam facit ex auro & plumbo. Itaque notabat Galenus
a ętatis ſuę medicos qui medicinam ſecarent in totidem partes, quot ſunt corporis humani & quidam
Romę eſſent ocularij medici, nonnulli auricularij, neque enim id ex artis natura cùm vna ſit partium
omnium medicina: ſed ex commoditate naſcebatur. ſiquidem eam artis portionem profiterentur è qua
victum ſibi parare poſſe ſperarent, cęteras negligebant. quòd ſi victui neceſſaria non ſuppeditaſſet
ea portio medicinę, quemadmodum euenire ſolebat in Gręcia, aut ſolum vertere cogebantur, aut
alias artis medicę partes exercere. Tertiò vel artes materiam faciunt, vel parant, vel perficiunt id
quod natura non potuit abſoluere, vel etiam miniſtrę ſunt ad quas etiam referri dicimus organicas.
faciunt materiam figuli, dum lateres ędificatori efficiunt, materiam parant fabri qui ferrum repurgant.
abſoluunt ea quę natura pręſtare non poteſt, vt lanifices; miniſtrant, vel quę faciunt inſtrumenta.
vt frenorum fabricatrix equeſtri, vel quę impedimenta remouent, & applicant agentia principia
ad patientia. Quamobrem Medici clamant, Naturas eſſe morborum curatrices, modicos autem mini
ſtros. Poſtremò ex fine diſtinguuntur. quòd variis modis ad humanos vſus accommodentur. etenim
aut neceſsitatis ergò operantur, aut commodi, aut voluptatis. ex hoc ordine ſunt κοσμητικαὶ dictæ,
ideſt ornatrices & fortè μεμητικαὶ, i. imitatrices, vt poëtica. hæ quę in ſolam voluptatem collimant,
mea quidem ſententia ſunt omnium abiectiſsimę; quippe quę ſolum illam animi noſtri partem
reſpiciant, quę bruta eſt. quę commodum ſolum intendunt, cęteris pręferendæ, ſunt enim vt bene ho
mini ſit: atqui multò pręſtantius eſt eſſe bene, quàm eſſe ſimpliciter. b Omnes tamen vniuersè lon
giſsimo tractu practicis & contemplantibus cedunt, & ipſis origine & natura poſteriores, ſunt:
etenim politicæ ſeruiunt cuius vniuerſa officia poſita ſunt in eo quòd ociosè contemplari valea
mus, illę omnium infimæ quę reponuntur in miniſtris, quòd natura cedant, cum in aliarum gratiam in
uentæ fuerint, & origine poſteriores ſint. Nam veriſimile eſt, niſi vtens eſſet, nullum fore officium inſtru
menti, c vt niſi fuerit qui colat domum, fruſtra futura ſit domus. Omnibus his analytica vilior &
origine poſterior. quin omnes ſcientiæ & artes recta ratione vtuntur, illæ quidem contemplantes, hæ verò
efficientes, & practicæ recta ratione agentes, quæ prudentia nominatur. Porrò rectæ rationis regu
las analytica docet: itaque omnibus ancillatur. & prius generatim bonę artificum operationes exti
terunt quàm regulę traditæ, vt prius aliquis verum contemplando concluſit, ex hoc regulę obſeruatę
quibus verum concludi poſſet. d Igitur analytica omnibus his & origine & natura poſterior. Sed his
omiſsis in quæ nulla dubitatio cadit, ad practicas accedamus & eas cum ſpeculantibus comparemus.