1quidquam tractari oporteat, via & ordo requiritur, ita vt non hoc poſt hoc, ſed hoc ex hoc du
ctum eſſe videatur, & tale principium doctrinæ conſtituere, vnde quis facilius addiſcere queat;
hoc eſt vię, illud ordinis: huius enim officium eſt illa pręponere, vnde cęterorum cognitio pen
det, hæc vult parere notitiam; via perſpicuitatem conſectatur; ordo oportunitatem perſequitur.
Sic à primis ſecundùm naturam exordiri iubet philoſophus, & ita diſponere, vt communia prę
cedant minus communibus, niſi fortè partis alicuius tractatio propter inſignem perſpicuitatem
fit præponenda, quod ab Ariſtotele in animalibus plantiſque. tractandis & in animalium ipſorum
hiſtoria factum eſt. Nanque animalium doctrina, licèt minus vniuerſalis; anteponitur hiſtoriæ
plantarum, & in animalium tractatione tanquam norma proponitur homo prę cęteris ad con
templandum; cęteroquin vniuerſalia præponuntur. Euitatur enim repetitio communium quæ
niſi prius tractata fuiſſet, in notitia cuiuſque ſpeciei facienda foret, & omittuntur illa quæ, cùm in
ſint per accidens, aduerſantur ſcientiæ. Nam multa communia ſpeciei per accidens inſunt quæ
per ſe inſunt generi: hæc autem omnia ad facilitatem certitudinemque. ſcientię conferunt; atque id
præſtare tanti momenti ſemper habitum fuit, vt methodi nonnunquam ex ordine nominentur
determinentur, & diſtinguantur, vt Analyticę contigiſſe defendimus. Nanque etſi à primis inci
piendum eſt in quaque doctrina; multis modis prima ſunt, & multi ſunt ſcopi in quos contendit
ille qui docet, quos vt aſſequatur, varios quoque ordines teneat oportet; immò niſi ordinem re
bus tractandis adhibeat, idem erit propemodum, àc ſi ſcientiam à fortuna expectet. Huc ergo po
tiſsimum methodus aſpirat, & in ſe continet artificium. Proinde quas methodos appellauit Ari
ſtoteles, enucleatius vocauit Galenus διδασκαλιας τάξεως ἐχομένας, ideſt doctrinas quę ordine
inſiſtunt, & iis oppoſitas dixit Ariſtoteles διδασκαλιασα τέχνους, ideſt, artis expertes. Porrò pro
poſitum quod intuentur ij qui docent, & quò curſum ſuum dirigere debent, ſunt vel inuentio
rerum tractandarum vel inuentarum explanatio, vel compendium ad memoriam: tametſi hoc
poſtremum non neceſſarium. Sed enim cùm ego ordinis initia ſumenda eſſe dico à primis ſecun
dùm naturam, illa excludo, quæcunque ad principiorum notitiam afferuntur: neque enim ſunt
prima ſecundùm naturam, neque ſcientiam faciunt: quoniam tunc ſcimus rem cauſſas habentem,
cùm eius cauſſas habemus. ſunt principia ſanè cognitionis, ſed non ſcientiæ pars, & principia
viæ, non ordinis à quibus in ſecundo & quarto contextu. 1. Phyſ. ſub vniuerſalium nomine pro
cedere iubebat Ariſtoteles, vt ad rerum principia reſoluendo veniremus. Itaque, cùm principio
rum gratia tractentur ea quæ ſunt notiora nobis, cum principiis ipſis numeranda erunt: veluti,
quanuis tranſmutatio ſit principium, quo introducimur ad ſpeculationem materię & formę, atque
omnino naturæ quæ ſunt vera principia rerum naturalium; nihilominus ea tractatio de prin
cipiis eſt quoniam eſt de natura quę eſt, verè principium, non de tranſmutatione. Profectò prima
ſecundùm naturam multa ſunt, & finis & efficiens, & forma, & materies: quæ etſi huiuſmodi
ſunt in natura; per anologiam quoque ad rerum intelligentiam transferri queunt. verùm ſcientia
completur ex principiis internis quæ ſunt materies & forma. nam ſcire arbitramur, vbi nouimus
ex quibus & quot principiis res exiſtat. Attamen, quia nonmodò ſcientiam veſtigamus, ſed eorum
diſpoſitionem quæ tractanda erunt; diſpoſitio verò & directio pendent ex fine potiſsimum. ab
hoc enim illa pendent quæ ſe habent ex ſuppoſitione, ideſt, ſine quibus conſequentia non exiſtunt;
tametſi notitia cauſſarum internarum ſcientiæ ſatisfacit; habenda quoque eſt ratio finis. At verò
quòd in pluribus forma & finis idem ſunt, vtrunque officium forma præſtare ſolet, ordinandi nimi
rum, & explicandi. Magna quoque vis eſt materiæ, ſiquidem ordo poſitus ſit in conſecutione
poſteriorum ex prioribus, hęc verò cùm ſint, vel originis in quo quidem illa pręponuntur ex qui
bus conſequentia pullulant, vel perfectionis; illius ordinis qui reſpicit originem caput eſt mate
ria: efficientis quanuis magna ſit auctoritas; quantum tamen ad ordinem ſpectat, habetur aut ſeor
ſum ratio nulla, aut in hæc ipſa principia reſoluitur, nanque, vt puto, efficientia diſpoſitio reſolui
tur in officium finis & neceſsitatem materiæ. ſiquidem à fine dirigatur efficiens, & hoc prius quam
illud efficiat, quoniam poſterius ex priore pullulat, vt ex his per ſequelam quandam ordine di
ſpenſatis exoriatur illud, quò primò intendebat, & hoc efficit efficiens, quòd ſine ipſo poſterius
exiſtere nequeat; vt purgat, quae ex purgatione humores adęquentur; his adæquatis ſanitas exiſtit.
Ita coniuncta eſt efficientiæ conditio cum officio finis & neceſsitate materiæ: Veruntamen quòd
ex fine pendet per intentionem, ex materia per executionem; cùm ſit in intentionis officio prę
cipuus finis: huic ordinandi ratio tribuitur: cumque. efficiendo pendeat ex neceſsitate materiæ,
& materiam adducat ad formam, & in materia motus appareat; contenta mens eſt ſpeculatione
ordinis qui extat ex materia. Quapropter erit ordo qui ducitur ab efficiente ille ipſe qui extat ex
materia. Miſſo igitur efficiente de reliquis agamus. Veniat in medium forma, ſi cum fine concur
rit. geminam obtinet habitudinem; primam ſanè, quatenus eſt finis, eſt verò finis tranſmutationis:
itaque reſpicit parteis materialeis; quę per quoſdam gradus ad finem perducuntur; eadem eſt eſ
ſentiæ complementum, ideoque. ſpectat parteis eſſentiæ, quæ generibus & differentiis explicantur.
ctum eſſe videatur, & tale principium doctrinæ conſtituere, vnde quis facilius addiſcere queat;
hoc eſt vię, illud ordinis: huius enim officium eſt illa pręponere, vnde cęterorum cognitio pen
det, hæc vult parere notitiam; via perſpicuitatem conſectatur; ordo oportunitatem perſequitur.
Sic à primis ſecundùm naturam exordiri iubet philoſophus, & ita diſponere, vt communia prę
cedant minus communibus, niſi fortè partis alicuius tractatio propter inſignem perſpicuitatem
fit præponenda, quod ab Ariſtotele in animalibus plantiſque. tractandis & in animalium ipſorum
hiſtoria factum eſt. Nanque animalium doctrina, licèt minus vniuerſalis; anteponitur hiſtoriæ
plantarum, & in animalium tractatione tanquam norma proponitur homo prę cęteris ad con
templandum; cęteroquin vniuerſalia præponuntur. Euitatur enim repetitio communium quæ
niſi prius tractata fuiſſet, in notitia cuiuſque ſpeciei facienda foret, & omittuntur illa quæ, cùm in
ſint per accidens, aduerſantur ſcientiæ. Nam multa communia ſpeciei per accidens inſunt quæ
per ſe inſunt generi: hæc autem omnia ad facilitatem certitudinemque. ſcientię conferunt; atque id
præſtare tanti momenti ſemper habitum fuit, vt methodi nonnunquam ex ordine nominentur
determinentur, & diſtinguantur, vt Analyticę contigiſſe defendimus. Nanque etſi à primis inci
piendum eſt in quaque doctrina; multis modis prima ſunt, & multi ſunt ſcopi in quos contendit
ille qui docet, quos vt aſſequatur, varios quoque ordines teneat oportet; immò niſi ordinem re
bus tractandis adhibeat, idem erit propemodum, àc ſi ſcientiam à fortuna expectet. Huc ergo po
tiſsimum methodus aſpirat, & in ſe continet artificium. Proinde quas methodos appellauit Ari
ſtoteles, enucleatius vocauit Galenus διδασκαλιας τάξεως ἐχομένας, ideſt doctrinas quę ordine
inſiſtunt, & iis oppoſitas dixit Ariſtoteles διδασκαλιασα τέχνους, ideſt, artis expertes. Porrò pro
poſitum quod intuentur ij qui docent, & quò curſum ſuum dirigere debent, ſunt vel inuentio
rerum tractandarum vel inuentarum explanatio, vel compendium ad memoriam: tametſi hoc
poſtremum non neceſſarium. Sed enim cùm ego ordinis initia ſumenda eſſe dico à primis ſecun
dùm naturam, illa excludo, quæcunque ad principiorum notitiam afferuntur: neque enim ſunt
prima ſecundùm naturam, neque ſcientiam faciunt: quoniam tunc ſcimus rem cauſſas habentem,
cùm eius cauſſas habemus. ſunt principia ſanè cognitionis, ſed non ſcientiæ pars, & principia
viæ, non ordinis à quibus in ſecundo & quarto contextu. 1. Phyſ. ſub vniuerſalium nomine pro
cedere iubebat Ariſtoteles, vt ad rerum principia reſoluendo veniremus. Itaque, cùm principio
rum gratia tractentur ea quæ ſunt notiora nobis, cum principiis ipſis numeranda erunt: veluti,
quanuis tranſmutatio ſit principium, quo introducimur ad ſpeculationem materię & formę, atque
omnino naturæ quæ ſunt vera principia rerum naturalium; nihilominus ea tractatio de prin
cipiis eſt quoniam eſt de natura quę eſt, verè principium, non de tranſmutatione. Profectò prima
ſecundùm naturam multa ſunt, & finis & efficiens, & forma, & materies: quæ etſi huiuſmodi
ſunt in natura; per anologiam quoque ad rerum intelligentiam transferri queunt. verùm ſcientia
completur ex principiis internis quæ ſunt materies & forma. nam ſcire arbitramur, vbi nouimus
ex quibus & quot principiis res exiſtat. Attamen, quia nonmodò ſcientiam veſtigamus, ſed eorum
diſpoſitionem quæ tractanda erunt; diſpoſitio verò & directio pendent ex fine potiſsimum. ab
hoc enim illa pendent quæ ſe habent ex ſuppoſitione, ideſt, ſine quibus conſequentia non exiſtunt;
tametſi notitia cauſſarum internarum ſcientiæ ſatisfacit; habenda quoque eſt ratio finis. At verò
quòd in pluribus forma & finis idem ſunt, vtrunque officium forma præſtare ſolet, ordinandi nimi
rum, & explicandi. Magna quoque vis eſt materiæ, ſiquidem ordo poſitus ſit in conſecutione
poſteriorum ex prioribus, hęc verò cùm ſint, vel originis in quo quidem illa pręponuntur ex qui
bus conſequentia pullulant, vel perfectionis; illius ordinis qui reſpicit originem caput eſt mate
ria: efficientis quanuis magna ſit auctoritas; quantum tamen ad ordinem ſpectat, habetur aut ſeor
ſum ratio nulla, aut in hæc ipſa principia reſoluitur, nanque, vt puto, efficientia diſpoſitio reſolui
tur in officium finis & neceſsitatem materiæ. ſiquidem à fine dirigatur efficiens, & hoc prius quam
illud efficiat, quoniam poſterius ex priore pullulat, vt ex his per ſequelam quandam ordine di
ſpenſatis exoriatur illud, quò primò intendebat, & hoc efficit efficiens, quòd ſine ipſo poſterius
exiſtere nequeat; vt purgat, quae ex purgatione humores adęquentur; his adæquatis ſanitas exiſtit.
Ita coniuncta eſt efficientiæ conditio cum officio finis & neceſsitate materiæ: Veruntamen quòd
ex fine pendet per intentionem, ex materia per executionem; cùm ſit in intentionis officio prę
cipuus finis: huic ordinandi ratio tribuitur: cumque. efficiendo pendeat ex neceſsitate materiæ,
& materiam adducat ad formam, & in materia motus appareat; contenta mens eſt ſpeculatione
ordinis qui extat ex materia. Quapropter erit ordo qui ducitur ab efficiente ille ipſe qui extat ex
materia. Miſſo igitur efficiente de reliquis agamus. Veniat in medium forma, ſi cum fine concur
rit. geminam obtinet habitudinem; primam ſanè, quatenus eſt finis, eſt verò finis tranſmutationis:
itaque reſpicit parteis materialeis; quę per quoſdam gradus ad finem perducuntur; eadem eſt eſ
ſentiæ complementum, ideoque. ſpectat parteis eſſentiæ, quæ generibus & differentiis explicantur.
zoom in
zoom out
zoom area
full page
page width
set mark
remove mark
get reference
digilib