1alia rota cum paxillis, vt in molendinis fieri
ſolet aut manubrio C, dentes verò in eius
exteriore ſuperficie reſpicientes cylindrum
ſeu columnam FG, erectam ad perpendicu
lum plani F H. In quo plano etiam rota ſu
perſtans fixum habet palum, cui axis infi
gitur. In FG, autem columna, DE, cur
riculum dentatum eſt. Itaque quum rota
A B, circumuertitur ſuper axe CK, motu
ex A, in B, ſeu A, ſurſum deorſum, F G,
cylindrus circumuertitur ex D E, verſus
K, ſeu ex dextro in ſiniſtrum, quare con
tingit tranſlatio motus, quæ erit eò velo
cior, quò numerus dentium A B, rotæ,
plures continebit dentes circuli D E. His
autem vtemur ad machinæ Auguſtanæ in
tellectum.
ſolet aut manubrio C, dentes verò in eius
exteriore ſuperficie reſpicientes cylindrum
ſeu columnam FG, erectam ad perpendicu
lum plani F H. In quo plano etiam rota ſu
perſtans fixum habet palum, cui axis infi
gitur. In FG, autem columna, DE, cur
riculum dentatum eſt. Itaque quum rota
A B, circumuertitur ſuper axe CK, motu
ex A, in B, ſeu A, ſurſum deorſum, F G,
cylindrus circumuertitur ex D E, verſus
K, ſeu ex dextro in ſiniſtrum, quare con
tingit tranſlatio motus, quæ erit eò velo
cior, quò numerus dentium A B, rotæ,
plures continebit dentes circuli D E. His
autem vtemur ad machinæ Auguſtanæ in
tellectum.
His modò viſis, poſtquam ſermonem de
motibus omnibus generalibus fermè abſol
uimus, quarto exemplo in libramento aqua
rum declarato, Heronis autem machina in
compoſitis elementorum motibus ſatisfa
ciente, vt in vniuerſum pro decem modis
decem exempla ſubiecerim, colligere illa in
vnum breuiter operæ pretium erit. Quieti
ob raritatem lucernæ exemplum appoſui
mus. Motui à raritate fiſtulam in vaſe col
locatam, vbi de aquæ deſcenſu egimus.
Quieti ob denſitatem plumbi laminam, tum
coria ſuper aquam ſparſa. Motui ob denſi
tatem impulſum bellicarum machinarum.
Motui attractionis ob raritatem, & impul
ſus ob denſitatem, in Cteſibica machina.
Vtriuſque verò motus, tum etiam quietis
ob raritatem, Brambilica machina exem
plum erit. Motus leuis elementi, nauigij re
cuperationem: grauis verò, ſimplicis horo
logiorum motum ſubiecimus. Grauis, ſed
ſæpiùs repetiti, follium alternam iactatio
nem. Grauis ac leuis ſimul ad vnum finem
tendentium, Heronis machinam.
motibus omnibus generalibus fermè abſol
uimus, quarto exemplo in libramento aqua
rum declarato, Heronis autem machina in
compoſitis elementorum motibus ſatisfa
ciente, vt in vniuerſum pro decem modis
decem exempla ſubiecerim, colligere illa in
vnum breuiter operæ pretium erit. Quieti
ob raritatem lucernæ exemplum appoſui
mus. Motui à raritate fiſtulam in vaſe col
locatam, vbi de aquæ deſcenſu egimus.
Quieti ob denſitatem plumbi laminam, tum
coria ſuper aquam ſparſa. Motui ob denſi
tatem impulſum bellicarum machinarum.
Motui attractionis ob raritatem, & impul
ſus ob denſitatem, in Cteſibica machina.
Vtriuſque verò motus, tum etiam quietis
ob raritatem, Brambilica machina exem
plum erit. Motus leuis elementi, nauigij re
cuperationem: grauis verò, ſimplicis horo
logiorum motum ſubiecimus. Grauis, ſed
ſæpiùs repetiti, follium alternam iactatio
nem. Grauis ac leuis ſimul ad vnum finem
tendentium, Heronis machinam.
Ergo ſic poterat videri tractatio hæc ab
ſoluta: ſed non omnia ſumpſimus genera.
Decem enim hæc exempla duobus conti
nentur generibus: altero, quòd vnum tan
tùm habet motorem, vt Heronis machina:
reliquo, quod duos, ſed diuerſos habet mo
tores, vt Brambilica. Supereſt tertium ge
nus, in quo illæ continentur machinæ, quæ
plures habent motores, ſed non diuerſos:
quod quidem videtur eſſe nobiliſſimum, quia
motui principali, ſeu αὐτοκινέτῳ magis aſſi
milatur. Contingit is motus, quum aqua,
gratia exempli, rotam, qua aqua effunditur
verterit. Atque hoc in genere primum eſt
Archimedis inuentum Cochlea appellata,
cuius meminit Diodorus Siculus in antiqua
hiſtoria bis, dicens Ægyptum ſiccatam
beneficio cochleæ ab Archimede inuentæ.
Quod ſi ita eſt, cùm Archimedes ſecundi
belli Punici temporibus floruerit, neſcio
quo pacto antiquo tempore bene potuerit
Ægyptus habitari. Vtcunque tamen res ſe
habeat, inſtrumentum id nobiliſſimum pro
culdubio eſt, atque tali artifice haud indi
gnum. Meminit huius Vitruuius in fine ſui
operis. Sed Galeaz de Rubeis ciuis noſter,
fabérque ferrarius, cuius infrà mentionem
facturi ſumus, cùm iam olim inuentam ip
ſe, quaſi primus auctor exiſtimaret reperiſſe,
præ lætitia inſaniuit. Vidimus illum verſan
tem truſatilem machinam, ac paulò pòſt
mente excuſſum. Erat autem machina
talis:
ſoluta: ſed non omnia ſumpſimus genera.
Decem enim hæc exempla duobus conti
nentur generibus: altero, quòd vnum tan
tùm habet motorem, vt Heronis machina:
reliquo, quod duos, ſed diuerſos habet mo
tores, vt Brambilica. Supereſt tertium ge
nus, in quo illæ continentur machinæ, quæ
plures habent motores, ſed non diuerſos:
quod quidem videtur eſſe nobiliſſimum, quia
motui principali, ſeu αὐτοκινέτῳ magis aſſi
milatur. Contingit is motus, quum aqua,
gratia exempli, rotam, qua aqua effunditur
verterit. Atque hoc in genere primum eſt
Archimedis inuentum Cochlea appellata,
cuius meminit Diodorus Siculus in antiqua
hiſtoria bis, dicens Ægyptum ſiccatam
beneficio cochleæ ab Archimede inuentæ.
Quod ſi ita eſt, cùm Archimedes ſecundi
belli Punici temporibus floruerit, neſcio
quo pacto antiquo tempore bene potuerit
Ægyptus habitari. Vtcunque tamen res ſe
habeat, inſtrumentum id nobiliſſimum pro
culdubio eſt, atque tali artifice haud indi
gnum. Meminit huius Vitruuius in fine ſui
operis. Sed Galeaz de Rubeis ciuis noſter,
fabérque ferrarius, cuius infrà mentionem
facturi ſumus, cùm iam olim inuentam ip
ſe, quaſi primus auctor exiſtimaret reperiſſe,
præ lætitia inſaniuit. Vidimus illum verſan
tem truſatilem machinam, ac paulò pòſt
mente excuſſum. Erat autem machina
talis:
12[Figure 12]
Lignum A H, ſolidum, rectum, rotun
dum, æqualéque, ac tam longum vt incli
natum ad ſuperficiem aquæ, infixúmque
alueo quantum opus eſt, ſupra ipſam aquam
promineat, canali ( vt vides ) metallico
ſimplici, ad cochleæ imaginem fabricato,
circumtegatur. Sunt qui multiplici vtantur:
tres mihi neceſſarij eſſe videntur, quique
adeò ſenſim aſcendant, vt omnia ſpatia com
pleantur. Duo ora habet canalis, inferius
quidem latius, anguſtius quod ſuperius eſt.
Vocetur autem illud K. Demonſtrandum
eſt igitur, quòd vbi terminis A & H ti
gnum claudatur, ita vt circumuerti poſſit,
quod motu aquæ circumuertetur. Secundò,
quòd vbi circumagatur aqua aſcendet, ef
fundeturque per K. Nam pinnæ quæ additæ
ſunt B C D E F G, ſeu inter ſpatia alter
utrinque, ſeu in coniunctionibus tigni cum
canali, occurrentes aquæ, neceſſariò ver
tent illud inſtrumentum: quia augeri poſſunt
longitudine ac latitudine: pondus verò AH,
paruum eſt, & longè minus etiam factum
ob inclinationem, & axes in annulis poſi
tos, ita vt circumagi poſſint. Oſtendunt id
etiam molæ in fluminibus Pado atque Tici
no, vbi quanquam leniſſimè fluant aquæ,
hoc tamen ingenio lapides molares circum
acti terunt, ac molunt triticum. Sed quòd
aqua ipſa aſcendat ex L, in K, patet: quum
enim L, eleuatur, pars quæ ſuccedit fit humi
lior, igitur aqua deſcendet, qua aſcendente
iterum pars ſuccedens deſcendit: eadémque
ratio ſemper oſtendit aquam verſus K, tendere:
hócque experimento pulcherrimè congruit,
& nos non ſemel periculum de hoc fecimus.
Conuerſo igitur axe ſeu tigno in fœmineis
cardinibus A, & H, in quibus intruditur,
donec aqua canalis impletus fuerit, effun
deretur per K, ſuper planum ripæ. Ex quo
non videtur hæc ratio concludere, aqua
perpetuò deſcendit, igitur in fine erit in hu
miliore loco, quàm in initio. Sed tamen non
ſemper deſcendit, verùm pars quæ deſcen
dit maior, impellit minorem, cogitque aſ
cendere. At cùm effundi cœperit, tunc tam
machina faciliùs vertetur, & aqua quaſi
ſponte effluet, propter ea, quæ de aquæ deſ
cenſu iam demonſtrauimus. Sunt qui canali
tabulas affigant, nectántque omnia ſimul,
vt machina robuſtior ac firmior euadat, pa
xillos tabulis, non tigno, ob commodita
tem maiorem inſerentes. Dubitabit autem
meritò aliquis, cur aſcendente parte canalis
iuxta B, cùm tam L, quàm C, deſcendant,
aqua non non redeat in L, & rurſus effun
datur ( nam L, humilior eſt quàm C, ) &
ex eadem parte. Duplex huius ratio eſt: al
tera, quòd aqua quæ eſt in B, impellitur
dum, æqualéque, ac tam longum vt incli
natum ad ſuperficiem aquæ, infixúmque
alueo quantum opus eſt, ſupra ipſam aquam
promineat, canali ( vt vides ) metallico
ſimplici, ad cochleæ imaginem fabricato,
circumtegatur. Sunt qui multiplici vtantur:
tres mihi neceſſarij eſſe videntur, quique
adeò ſenſim aſcendant, vt omnia ſpatia com
pleantur. Duo ora habet canalis, inferius
quidem latius, anguſtius quod ſuperius eſt.
Vocetur autem illud K. Demonſtrandum
eſt igitur, quòd vbi terminis A & H ti
gnum claudatur, ita vt circumuerti poſſit,
quod motu aquæ circumuertetur. Secundò,
quòd vbi circumagatur aqua aſcendet, ef
fundeturque per K. Nam pinnæ quæ additæ
ſunt B C D E F G, ſeu inter ſpatia alter
utrinque, ſeu in coniunctionibus tigni cum
canali, occurrentes aquæ, neceſſariò ver
tent illud inſtrumentum: quia augeri poſſunt
longitudine ac latitudine: pondus verò AH,
paruum eſt, & longè minus etiam factum
ob inclinationem, & axes in annulis poſi
tos, ita vt circumagi poſſint. Oſtendunt id
etiam molæ in fluminibus Pado atque Tici
no, vbi quanquam leniſſimè fluant aquæ,
hoc tamen ingenio lapides molares circum
acti terunt, ac molunt triticum. Sed quòd
aqua ipſa aſcendat ex L, in K, patet: quum
enim L, eleuatur, pars quæ ſuccedit fit humi
lior, igitur aqua deſcendet, qua aſcendente
iterum pars ſuccedens deſcendit: eadémque
ratio ſemper oſtendit aquam verſus K, tendere:
hócque experimento pulcherrimè congruit,
& nos non ſemel periculum de hoc fecimus.
Conuerſo igitur axe ſeu tigno in fœmineis
cardinibus A, & H, in quibus intruditur,
donec aqua canalis impletus fuerit, effun
deretur per K, ſuper planum ripæ. Ex quo
non videtur hæc ratio concludere, aqua
perpetuò deſcendit, igitur in fine erit in hu
miliore loco, quàm in initio. Sed tamen non
ſemper deſcendit, verùm pars quæ deſcen
dit maior, impellit minorem, cogitque aſ
cendere. At cùm effundi cœperit, tunc tam
machina faciliùs vertetur, & aqua quaſi
ſponte effluet, propter ea, quæ de aquæ deſ
cenſu iam demonſtrauimus. Sunt qui canali
tabulas affigant, nectántque omnia ſimul,
vt machina robuſtior ac firmior euadat, pa
xillos tabulis, non tigno, ob commodita
tem maiorem inſerentes. Dubitabit autem
meritò aliquis, cur aſcendente parte canalis
iuxta B, cùm tam L, quàm C, deſcendant,
aqua non non redeat in L, & rurſus effun
datur ( nam L, humilior eſt quàm C, ) &
ex eadem parte. Duplex huius ratio eſt: al
tera, quòd aqua quæ eſt in B, impellitur