De motu
cordis.
cordis.
Cur exco
riato vmbi
lico homo
moriatur.
riato vmbi
lico homo
moriatur.
84[Figure 84]
LIBER TRIGESIMVSTERTIVS.
De ſenſibus, ſenſibuſque ac
voluptate.
voluptate.
Demonſtra
tio, quæ non
ſint niſi
quinque ſen
ſus.
tio, quæ non
ſint niſi
quinque ſen
ſus.
PRINCIPO igitur cùm tria
nobis eſſent neceſſaria, con
ſeruatio hominum, beatitu
do, & generis eorum ſem
piternitas, conſeruationi ſen
ſus, beatitudini mens, ſempiternitati gene
ris vis genitalis, quæ propagatione natu
ram continuaret, attributa ſunt. horum
cùm tres ſint differentiæ, totidem etiam ſunt
excellentiæ: Mens finis nobilitate: Genita
lis vis diuturnitate: Senſus commodorum
multitudine præcellunt. Etenim & ob co
gnitionem ipſam propriam, & mentis ſa
lutem ſunt. Vnde quinque eſſe neceſſe eſt.
Ea enim, quæ nobis occurrunt, partim pro
xima ſunt, partim remota. Quæ autem pro
xima, vel exterius occurrunt, horumque gra
tia ſenſus tactus eſt conſtitutus: vel intùs
aſſumuntur, & ea cùm non niſi nobis vo
lentibus intus aſſumantur, olfactu antea ex
plorare ſatis eſt: nam iam aſſumpta, guſtus
depræhendit. Ea verò quæ non tanguntur,
occurrunt autem, vt fugere poſſemus, cum
directè obuiant, viſu præuidentur: cum au
tem ex obliquo, aërem mouere coguntur
atque ſtrepitum facere, cui auditus præfici
tur. Manifeſtum eſt igitur, quòd quinque
ſenſibus opus nobis, & animalibus perfe
ctioribus erat: ſextum autem ſi natura con
ſtituiſſet, nulli vſui futurum. Itaque tantum
erunt quinque ſenſius. Tentauit & hoc Ari
ſtoteles demonſtrare, ſed communibus aſ
ſumptionibus vſus eſt. Verum verò præter
hæc quinque ſenſilia nullum aliud in rebus
ſit, ex finis ratione, quanquam perſpicuum
videatur, magnam tamen habet ambigui
tatem: ne non lateat aliqua qualitas no
bis ignota: velut & id quo canes depræ
hendunt dominos, quanquam ad odorem
pertinere videatur, an fortè melius eſt ali
quid atque præſtantius quod ſentit? Com
munia verò omnibus ſenſilia, & ipſa ſunt
quinque magnitudo, numerus, motus,
quies, & forma. Hæc omnia ſolus viſus
perfectè aſſequitur, quòd illis indigeret in
luce: tactus minus perfectè, quòd ei opus
ſit ſolum hæc diſtinguere in tenebris, dum
oculis non valemus: nam dum oculis vale
mus, ſufficit tactui, vt propria cognoſcat
ſenſilia. Sunt autem, calidum, frigidum, hu
midum, ſiccum, graue, leue, molle, durum,
lentum, friabile, lene, aſperum.
nobis eſſent neceſſaria, con
ſeruatio hominum, beatitu
do, & generis eorum ſem
piternitas, conſeruationi ſen
ſus, beatitudini mens, ſempiternitati gene
ris vis genitalis, quæ propagatione natu
ram continuaret, attributa ſunt. horum
cùm tres ſint differentiæ, totidem etiam ſunt
excellentiæ: Mens finis nobilitate: Genita
lis vis diuturnitate: Senſus commodorum
multitudine præcellunt. Etenim & ob co
gnitionem ipſam propriam, & mentis ſa
lutem ſunt. Vnde quinque eſſe neceſſe eſt.
Ea enim, quæ nobis occurrunt, partim pro
xima ſunt, partim remota. Quæ autem pro
xima, vel exterius occurrunt, horumque gra
tia ſenſus tactus eſt conſtitutus: vel intùs
aſſumuntur, & ea cùm non niſi nobis vo
lentibus intus aſſumantur, olfactu antea ex
plorare ſatis eſt: nam iam aſſumpta, guſtus
depræhendit. Ea verò quæ non tanguntur,
occurrunt autem, vt fugere poſſemus, cum
directè obuiant, viſu præuidentur: cum au
tem ex obliquo, aërem mouere coguntur
atque ſtrepitum facere, cui auditus præfici
tur. Manifeſtum eſt igitur, quòd quinque
ſenſibus opus nobis, & animalibus perfe
ctioribus erat: ſextum autem ſi natura con
ſtituiſſet, nulli vſui futurum. Itaque tantum
erunt quinque ſenſius. Tentauit & hoc Ari
ſtoteles demonſtrare, ſed communibus aſ
ſumptionibus vſus eſt. Verum verò præter
hæc quinque ſenſilia nullum aliud in rebus
ſit, ex finis ratione, quanquam perſpicuum
videatur, magnam tamen habet ambigui
tatem: ne non lateat aliqua qualitas no
bis ignota: velut & id quo canes depræ
hendunt dominos, quanquam ad odorem
pertinere videatur, an fortè melius eſt ali
quid atque præſtantius quod ſentit? Com
munia verò omnibus ſenſilia, & ipſa ſunt
quinque magnitudo, numerus, motus,
quies, & forma. Hæc omnia ſolus viſus
perfectè aſſequitur, quòd illis indigeret in
luce: tactus minus perfectè, quòd ei opus
ſit ſolum hæc diſtinguere in tenebris, dum
oculis non valemus: nam dum oculis vale
mus, ſufficit tactui, vt propria cognoſcat
ſenſilia. Sunt autem, calidum, frigidum, hu
midum, ſiccum, graue, leue, molle, durum,
lentum, friabile, lene, aſperum.
Communia
ſenſilia, &
ipſa quinque.
ſenſilia, &
ipſa quinque.
Senſus tactus
obiecta.
obiecta.
Ouulus ſex
cauſis præ
ſtantior aliis
ſenſibus.
cauſis præ
ſtantior aliis
ſenſibus.
Nobiliſſimus autem viſus inter omnia,
quæ exterius comprehendunt: quòd procul
magis, quòd plura, quòd exquiſitius, quòd
celerius, quòd ſub pluribus differentiis,
quòd diuinius. Procul cognoſcere quis du
bitat, cum ſtellas aſſequatur? Plura verò,
quòd nihil luce aut colore certo careat, quæ
ambo oculi ſunt obiecta prima. Exquiſi
tiſſimè etiam, nam nullus ſenſus adeò mi
nutas rerum differentias compræhendit vt
ille. Celerrimè, vt cum ſolus illicò: nam
auris ſoni aduentum expectat, & odoratus
reſpiratione indiget. Differentias plures
agnoſcit colorum, & omnia ( vt dixi) com
munia ſenſilia, vel ſolus, vel maximè cum
ad tactum confertur. Diuinius, vt qui ſolus
nihil afficiatur ſentiendo nec laboret, ſo
luſque intellectui inter ſenſus ſimillimus
exiſtat. Itaque nihil mirum eſt, ſi natura
nos ad timorem compulit in tenebris, vtque
optimo duce deſtitutos. Ergo non nigredo
non obſcuritas tenebrarum nos ad timen
dum impulit, ſed quòd oculi auxilio ca
rentes, imbecilles & omni iniuriæ expoſiti
videamur. Quòd autem ita ſit, oſtendit ſo
cietas, quæ timorem alleuiat, cum tamen
nigredo, & obſcuritas maneant: vixque vl
lus, ſit qui inter multos familiares etiam
in denſiſſimis tenebris timeat, quodque in
ignotis locis, & inſolitis magis timea
mus, quam conſuetis. Igitur oculi ipſi pro
tot amicis ac ſatellitibus ſunt præſidio. Ea
de cauſa ſolùm oculum natura muniuit pal
pebris, vt ſolus tanquam rex nec inuitus la
borare cogeretur, nec cum nollet ociari,
ſed arbitrium videret, quæ vellet, abſtine
ret ſi odiſſet. At auris etiam, quæ nolit,
cogitur audire, & tactus ſentire. Tenuiſſi
mæ autem ſubſtantiæ oculum eſſe ac ſen
tiendi viſum, indicant tria: quòd exquiſi
tiſſimè diiudicet, quòd imago rei viſæ in
nullo ſubiecto conſtat: nam ſi conſtaret,
in aere maximè haberet ſedem, atque ob
id flatibus ventorum velleretur, quod haud
contingit: denique quod Venere, proflu
uio ſanguinis, & his, quæ ſanguinem
cogunt maximè lædatur: igitur optimum
in nobis etiam eſt, quod ſubtiliſſimum.
Hic ſenſus in aqueo collocatur, tum quia
lucem, & lumen in perſpicua re collocari ne
ceſſe erat: at diximus aërem miſtionem non
ingredi, itaque in ſola aqua conſtitui poterat?
ſpiritus etiam in calido vel ſicco tam tenues
conſumpti fuiſſent. Nec neceſſaria fuit ſicci
tas ad continendum ſpecies, vt iudicium ſe
quatur, cum lux ac lumen maneant. Sonus
verò cùm haud maneat, ſeruari in ſenſu de
buit, vt iudicium ſequeretur: ob id ſonus in
ſicco poſitus fuit. Igitur quia oculus in frigi
do, & humido, odoratus facultas in calido, &
quæ exterius comprehendunt: quòd procul
magis, quòd plura, quòd exquiſitius, quòd
celerius, quòd ſub pluribus differentiis,
quòd diuinius. Procul cognoſcere quis du
bitat, cum ſtellas aſſequatur? Plura verò,
quòd nihil luce aut colore certo careat, quæ
ambo oculi ſunt obiecta prima. Exquiſi
tiſſimè etiam, nam nullus ſenſus adeò mi
nutas rerum differentias compræhendit vt
ille. Celerrimè, vt cum ſolus illicò: nam
auris ſoni aduentum expectat, & odoratus
reſpiratione indiget. Differentias plures
agnoſcit colorum, & omnia ( vt dixi) com
munia ſenſilia, vel ſolus, vel maximè cum
ad tactum confertur. Diuinius, vt qui ſolus
nihil afficiatur ſentiendo nec laboret, ſo
luſque intellectui inter ſenſus ſimillimus
exiſtat. Itaque nihil mirum eſt, ſi natura
nos ad timorem compulit in tenebris, vtque
optimo duce deſtitutos. Ergo non nigredo
non obſcuritas tenebrarum nos ad timen
dum impulit, ſed quòd oculi auxilio ca
rentes, imbecilles & omni iniuriæ expoſiti
videamur. Quòd autem ita ſit, oſtendit ſo
cietas, quæ timorem alleuiat, cum tamen
nigredo, & obſcuritas maneant: vixque vl
lus, ſit qui inter multos familiares etiam
in denſiſſimis tenebris timeat, quodque in
ignotis locis, & inſolitis magis timea
mus, quam conſuetis. Igitur oculi ipſi pro
tot amicis ac ſatellitibus ſunt præſidio. Ea
de cauſa ſolùm oculum natura muniuit pal
pebris, vt ſolus tanquam rex nec inuitus la
borare cogeretur, nec cum nollet ociari,
ſed arbitrium videret, quæ vellet, abſtine
ret ſi odiſſet. At auris etiam, quæ nolit,
cogitur audire, & tactus ſentire. Tenuiſſi
mæ autem ſubſtantiæ oculum eſſe ac ſen
tiendi viſum, indicant tria: quòd exquiſi
tiſſimè diiudicet, quòd imago rei viſæ in
nullo ſubiecto conſtat: nam ſi conſtaret,
in aere maximè haberet ſedem, atque ob
id flatibus ventorum velleretur, quod haud
contingit: denique quod Venere, proflu
uio ſanguinis, & his, quæ ſanguinem
cogunt maximè lædatur: igitur optimum
in nobis etiam eſt, quod ſubtiliſſimum.
Hic ſenſus in aqueo collocatur, tum quia
lucem, & lumen in perſpicua re collocari ne
ceſſe erat: at diximus aërem miſtionem non
ingredi, itaque in ſola aqua conſtitui poterat?
ſpiritus etiam in calido vel ſicco tam tenues
conſumpti fuiſſent. Nec neceſſaria fuit ſicci
tas ad continendum ſpecies, vt iudicium ſe
quatur, cum lux ac lumen maneant. Sonus
verò cùm haud maneat, ſeruari in ſenſu de
buit, vt iudicium ſequeretur: ob id ſonus in
ſicco poſitus fuit. Igitur quia oculus in frigi
do, & humido, odoratus facultas in calido, &